Wałbrzych region: czego jeszcze nie wiecie o zamku Cisy? (FOTO)

Ruiny zamku Cisy znajdują się na terenie gminy Stare Bogaczowice, we wsi Cieszów, przysiółku Cisów. Położone są na niewielkim wzgórzu nad potokiem Czyżynka (Zeis-Bach), na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego. Do zamku można dojść wieloma drogami, np. ze Strugi, wałbrzyskiego Podzamcza, Świebodzic, Chwaliszowa czy Cieszowa.



Jedna ze wspomnianych dróg tak została opisana w przedwojennej publikacji: „Z Wałbrzycha, podążając drogą Szczawno-Zdrój – Struga, docieramy do doliny potoku Czyżynka. Na granicy dolnej i górnej Strugi, gdzie droga przecina wspomnianą dolinę, znajduje się dwór otoczony pięknym ogrodem (dzisiaj znany jako pałac Struga). Skręcamy w prawo i idąc wzdłuż lewego brzegu Czyżynki dochodzimy do dolnego młyna (Nieder-Mühle), który kończy zabudowę doliny (dzisiaj młyn nie istnieje, w jego miejscu znajduje się dom przy ul. Głównej 106). Z tego miejsca droga wije się w cieniu olch, przez bujne łąki otoczone stromymi zboczami, porośniętymi lasem. Może dolina ta nie ma takiego romantycznego uroku, jak biegnąca niemal równolegle do niej dolina Pełcznicy, ale oferuje magię błogiej ciszy i spokoju natury. Płynący potok w milczeniu towarzyszy nam w wędrówce przez równiny łąk. Groteskowe formacje skalne, jakie możemy oglądać w dolinie Pełcznicy, tu pojawiają się sporadycznie. Na końcu doliny, gdy w oddali widoczna jest już droga ze Świebodzic do Kamiennej Góry, po lewej stronie na wzgórzu lekko wrzynającym się w dolinę znajdują się ruiny zamku Cisy. Bez względu na to, którą drogą dotrzemy do zamku, zawsze otacza nas kawałek romantyzmu. Carl Maria v. Weber mógł to odczuć, pisząc swoją operę Die Liskasee w 1800 roku”. Aż chce się od razu ruszyć tą drogą.



O pochodzeniu zamku i jego pierwszych właścicielach trochę wiadomo. Sporo pracy w badania nad przeszłością budowli włożył Kerber, bibliotekarz zamku Książ, prowadząc żmudną i staranną kwerendę archiwalną, ale też współcześnie zamek był przedmiotem wielu badań archeologicznych i archiwalnych. Roczniki o historii Śląska doktora Grünhagena (Codex Diplomaticus Silesiae) zawierają dokument księcia Bolesława z 1243 r. (wg innych źródeł z 1242 r.) dotyczący przekazania wieży rycerskiej w Starej Kamienicy do dziedzicznego posiadania. Jako świadkowie tego aktu podpisali się Czettritz ze Świebodzic, giermek księcia oraz Piotr „jego brat w Cziskenberg”. Byłaby to pierwsza wzmianka o zamku Cisy (Cziskenberg, później Zeiskenberg lub Zeisberg) oraz dowód, że rodzina Czettritzów była jednym z pierwszych właścicieli zamku. Niestety, wiadomo już, że wspomniany dokument jest falsyfikatem, chociaż spotkałem się z opinią, że stworzonym na podstawie wcześniejszego, prawdziwego dokumentu.



Generalnie przyjmuje się, że budowniczym zamku był książę Bolko I Surowy, który wzniósł go w ostatniej ćwierci XIII w. (lub na początku XIV stulecia). Budując warownię książę chciał być może umocnić w ten sposób swoją pozycję na świeżo kolonizowanym obszarze. Na pewno w 1327 r. książę świdnicki Bolko II wystawił na zamku Cisy dokument, co wskazuje, że warownia ta funkcjonowała już za rządów jego ojca Bernarda Statecznego (zmarł w 1326 r.). W 1355 r. zamek był jedną z warowni przejętych przez Bolka II w ramach akcji zbrojnej przeciwko zbuntowanym zamkom w okolicach Wałbrzycha. Był on raczej prywatną rezydencją, ponieważ zarówno jego położenie jak i najbliższe otoczenie przemawiają za tym, że nie chronił granic przed zewnętrznym wrogiem.



Od 1357 r. z losami zamku związany był Mikołaj Zeiskenberg (Nickel de Cyskberg / Czysberk) ze znanego rodu Bolcze, któremu powierzono zamek jako lenno. Był on ważną osobą na dworze książęcym w Świdnicy. Po śmierci Bolka II (1368) jego kariera nabrała tempa. W 1369 r. księżna Agnieszka Habsburg (wdowa po Bolku II) za 40 marek rocznego dochodu nadała mu lenno w Strzegomiu. W tym samym roku, w znanym dokumencie króla Wacława księżna Agnieszka otrzymała zapewnienie dożywotniego rządzenia księstwem świdnicko-jaworskim (jako oprawa wdowia – czyli testamentowe zabezpieczenie dla żony po zmarłym mężu), a Mikołaj otrzymał godność burgrabiego w Strzegomiu. Jak potwierdzają dokumenty Mikołaj Zeiskenberg (Nikolaus zu „Hauß und veste Zeysperk”) posiadał Dobromierz z kościołem i starym grodem, wieś Siodłkowice (Schollwitz), Jaskulin (Möhnersdorf), Cieszów (Frohlichsdorf) i Międzyrzecze (Heyde, Heidau) oraz wiele innych. Ponadto jako burgrabia Strzegomia był właścicielem części Serwinowa (Schweinz) i Stanowic (Stanowitz).



Ale wróćmy do samego zamku. Najnowsze badania sugerują, że właśnie tutaj księżna Agnieszka rządziła księstwem świdnicko-jaworskim (zmarła w 1392 r.). Księżna mogła pomieszkiwać w zamku przez dłuższe okresy, bo datowała z tego miejsca wiele dokumentów. Od 1381 r. (a szczególnie po 1384) warownia zaczęła funkcjonować jako miejsce pobytu dworu świdnickiego. Jako ciekawostkę warto przytoczyć fakt, że zamek był miejscem, do którego zwożono towary zrabowane mieszczanom strzegomskim w trakcie zatargu między nimi a dworem świdnickim w 1387 r. Mikołaj był mocno zaangażowany w tę akcję.



Ostatnia wzmianka o Mikołaju pochodzi z 1399 r. Nie jest pewne, czy po jego śmierci własność zamku Cisy przeszła na jego syna Mikołaja, a od niego na wnuka o tym samym imieniu, czy też bezpośrednio na wnuka. Niektórzy uważają, że spadkobiercami został jeden z jego synów Henryk (Heinrich Bolcze) i wnuk Mikołaj. Na pewno w świdnickim Landbuchu z 1408 r. młody Mikołaj (Junge Nikel), syn młodego pana Mikołaja z Cisów (Sohn des jungen Herrn Nickuls vom Czeysberge) pojawia się jako właściciel zamku i sprzedający go swojemu kuzynowi Henrykowi (Heinrich) Bolcze. W tym samym roku Henryk sprzedał zamek na rzecz Sandera von Grunau, zwanego Bolcze. Nazywano go „starszym”, aby odróżnić od syna o tym samym imieniu. Po śmierci Sandera starszego (1425) zamek przeszedł na syna. Prawdopodobnie był w jego posiadaniu przez kilka lat podczas najazdów husyckich.



Już w 1429 r. zamek miał innego właściciela – Ulryka (Ullrich) Seydlitz, który nazywał wówczas siebie „siedzącym na Cisach” (us dem Czeiskinberge gesessen). Według Landbucha w 1450 r. bracia Krzysztof i Jan (Christof und Hans) Borsnitz w przypadku braku potomków mieli zostawić wszystko co posiadają (w tym Cisy) na rzecz Dybranda Reibnitz z Girlachsdorf. W 1466 r. Jerzy i Jan (Georg und Hans) von Zettritz (Czettritz) kupili zamek. W 1493 r. czterej bracia Jan (Hans), Fryderyk (Friedrich), Zygmunt (Sigmund) i Ulryk (Ullrich) von Zettritz weszli w jego posiadanie poprzez podział spadku. W wyniku kolejnego podziału majątku ok. 1520 r. Cisy przeszły w ręce Zygmunta, który przepisał je na rzecz brata Jerzego, na wypadek bezpotomnej śmierci.



W 1655 r. Susanna Freiin Sauerman (z domu Gellhorn) wraz z kredytodawcami (wierzycielami) Strugo-Czettritzkimi (Adelsbach-Zettritzschen Kreditoren) sprzedała dom i zamek Cisy (Zeisberg) wraz z przynależącym majątkiem w Cieszowie na rzecz Katarzyny von Czettritz. Wspomniana Maria Katarzyna, od 1669 r. żona barona Zygmunta Henryka von Bibran und Modlau wiele uczyniła dla rozwoju miasta Wałbrzycha, ale to jest temat na oddzielną historię.



Jedno jest pewne. Chociaż Cisy w różnych okresach czasu były w posiadaniu rodziny Czettritzów, nigdy nie stały się ich rezydencją rodową. Ostatecznie dobra poza Wałbrzychem (w tym Cisy) zostały wydzielone, zamek porzucono i zaczął się jego powolny rozpad. W XVIII w. teren, na którym stał zamek, został włączony do majątku w Strudze. W 1833 r. starosta Gras Ziethen ze Strugi kazał wykarczować zarośla i krzewy porastające ruiny, które 40 lat wcześniej zostały zajęte przez rabusiów (do tego tematu jeszcze wrócę) i mocno uszkodzone przez rozbierających je okolicznych chłopów. Kamienie pochodzące z rozbiórki murów zamkowych wykorzystano do budowy jednego ze skrzydeł pałacu w Strudze.

W drugiej części opowiem m.in. o tym, jak zamek wyglądał, ile miał wież i jak zaopatrywano go w wodę, do czego służyły tamy w dolinie Czyżynki oraz czym była zjawa Liska.

Opr. Piotr Frąszczak

Bibliografia:

1. Boguszewicz A., Corona Silesiae Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku, Wrocław 2010
2. Graniczny J., Wałbrzych – miasto prywatne Czettritzów i Hochbergów, Wałbrzyskie szkice, Wałbrzych 2012
3. Kerber P., Die Burg Zeiskenberg, Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift, 1875
4. Reimann W., Geschichte und Sagen der Burgen und Städte im Kreise Waldenburg, Friedland 1925


FOTO:



Ruiny zamku na widokówce z lat 20. (Fot. www.polska-org.pl)



Zamek Cisy – prawdopodobny wygląd zamku górnego na przełomie XIII i XIV wieku. Wyobrażenie autora (Zamek Cisy M. Przyłęcki, J. Milka , Dolnośląskie Towarzystwo Oświatowe we Wrocławiu 1974)



Most do zamku Cisy po renowacji w 1937 r. (Fot. Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa)



Turyści na zamku Cisy, 1904 r. (Fot. kolekcja rodziny Miziołków)

Zdjęcia współczesne: Magdalena Sakowska, Ryszard Burdek


SŁOWNICZEK
Lenno – majątek nadawany przez seniora wasalowi w użytkowanie i pobieranie części pożytków w zamian za wsparcie militarne lub finansowe.
Landbuch – księga księstw świdnickiego i jaworskiego, w której wpisywano wystawiane przez miejscowych książąt (później starostów królewskich) dokumenty dotyczące spraw majątkowych: nadania dóbr, sprzedaży, zastawów, czynszów, a także oprawy wian i posagów.


O zamku pisaliśmy:
Zamek Cisy: rycerze i damy zagościli tu po raz piąty (FOTO)
ZAMEK CISY: RYCERZE POBILI SIĘ PO RAZ DRUGI NAD CZYŻYNKĄ (FOTO)
ZAMEK CISY - SROMOTNA KLĘSKA RYCERZY ROZBÓJNIKÓW (FOTO)
ZAMEK CISY MIAŁ DRUGĄ WIEŻĘ! SENSACYJNE ODKRYCIE W RUINACH (FOTO)
ZAMEK CISY MIAŁ WODOCIĄG I BUDYNKI MIESZKALNE! (FOTO)
ZAMEK CISY: TERAZ JEST TU MNIEJ ŚMIECI (FOTO)
Wałbrzych Park Książański: 3 niezwykłe kobiety i ich 3 azyle (FOTO)
ZAMEK CISY – REZYDENCJA WŁADCZYNI CAŁEGO REGIONU?

Wałbrzych: może tak wstać od stołu i pójść na zamek Cisy? (FOTO)
ZAMEK CISY: ZIMOWY SPACER I COŚ DLA ODWAŻNYCH (FOTO)
BUDUJĄ DROGĘ DO ZAMKU CISY (FOTO)
ZAMEK CISY: KŁADKA GOTOWA I OTWARTA, CO DALEJ? (FOTO)

Artykuł ukazał się na łamach dwutygodnika "WieszCo" - pełny numer tygodnika do pobrania w formacie pdf na stronie www.wieszco.pl