Wielki Wałbrzych: historia pewnej rewolucji geograficznej

Przed wiekami Wałbrzych był mało znaczącą osadą wśród gór. Fakt, że z czasem stał się miastem, które wchłonęło okoliczne miejscowości, jest raczej powszechnie znany. Ale czy wiecie, jak to się stało? Przekonajcie się sami. Tym bardziej, że przed nami kolejne Święto Miasta, czyli rocznica przekazania 28 maja 1945 roku przez majora Pachomowa władzy w Wałbrzychu w ręce polskiej administracji i Eugeniuszowi Szewczykowi. 

Pierwotny Wałbrzych w pewnym uproszczeniu zajmował obszar obecnego Śródmieścia i w 1855 r. liczył 5985 mieszkańców. Dopiero w 1896 r. do miasta przyłączono część majątku Górnego Wałbrzycha. Brak terenu pod dalszą rozbudowę sprawił, że na początku XX w. władze miejskie nabyły część dóbr ziemskich Starego Zdroju i prywatne parcele, na których wzniesiono osiedle – Nowe Miasto (pierwsze budynki były gotowe w 1905 r.). W 1903 r. po raz pierwszy pojawiła się propozycja włączenia całej gminy Stary Zdrój do Wałbrzycha. Nastąpiło to 1 kwietnia 1922 r., po wielu latach starań. W tamtym czasie do miasta przyłączano kolejne tereny, m.in.: kolonię Nowy Biały Kamień z fabryką porcelany Tielscha (1923) czy fragment dóbr dworskich Kuźnic Świdnickich (1924).

Wcześniej, bo w 1919 r. wałbrzyski magistrat rozpoczął negocjacje z sąsiednimi gminami w sprawie ich przyłączenia do miasta. Prezydent rejencji wrocławskiej Wolfgang Jaenicke postawił sobie za cel zrealizowanie tego pomysłu, tj. utworzenie „wielkiego Wałbrzycha”, w skład którego miały wejść miejscowości: Wałbrzych, Biały Kamień, Nowe Szczawno, Konradów, Sobięcin, Podgórze, Nowy Gaj, Górny Wałbrzych, Szczawienko i Szczawno-Zdrój. Dodatkowo Wałbrzych optował za przyłączeniem Poniatowa. Przemawiało za tym silne powiązanie tych gmin, dla których Wałbrzych był centrum gospodarczym regionu. W lutym 1926 r. władze Wałbrzycha wydały memoriał z argumentami uzasadniającymi takie rozwiązanie.

Reakcja zainteresowanych gmin była różna, np. Sobięcin wyraził wolę rozpoczęcia negocjacji, z kolei burmistrz Szczawna-Zdroju odniósł się do sprawy sceptycznie, Nowe Szczawno i Konradów wyraziły chęć przyłączenia do Białego Kamienia przy czym przewodniczący Białego Kamienia deklarował się jako zwolennik „wielkiego Wałbrzycha”, przewodniczący Szczawienka był na „tak”, przewodniczący Górnego Wałbrzycha i Podgórza byli na „nie”. Zdecydowane „nie” Szczawna-Zdroju wynikało m.in. z faktu, że było to uzdrowisko, którego finanse opierały się głównie na dochodach z turystyki. Wróżono, że przyłączenie do Wałbrzycha zniszczy reputację uzdrowiska i spowoduje jego upadek. Obawiano się, że willowe miasteczko zostanie zabudowane blokami dla robotników i obiektami fabrycznymi. Nie bez znaczenia były interesy jego właścicieli – rodziny Hochbergów z Książa.

Jeszcze jedną miejscowością, która miała szansę stać się częścią „wielkiego Wałbrzycha” był - Boguszów. Ale najpierw pojawiła się propozycja utworzenia... „wielkiego Boguszowa” poprzez przyłączenie do niego Starego i Nowego Lesieńca, Kuźnic Świdnickich oraz Górnego Sobięcina. Przez lata ścierały się różne stanowiska w tej sprawie. W 1927 r. boguszowski magistrat wydał memoriał z argumentami za utworzeniem „wielkiego Boguszowa”. Gdy 1 kwietnia 1928 r. zamknięto kopalnię Victor – głównego płatnika miejskich podatków – władze porzuciły ten pomysł. W dniu 17 listopada 1927 rada miejska Boguszowa uchwaliła włączenie do Wałbrzycha.

Pierwotnie planowano, że „wielki Wałbrzych” powstanie 1 kwietnia 1928 r., co się nie powiodło. Plany rejencji, aby stało się to w październiku 1931 r. (chociaż w mniejszym zakresie) również spełzły na niczym. Z całego planu udało się zrealizować tylko przyłączenie Górnego Wałbrzycha, Podgórza i pojedynczych parceli z Sobięcina i Białego Kamienia, co miało miejsce 1 kwietnia 1934 r. Ilość mieszkańców Wałbrzycha wzrosła dzięki temu z 47 tys. do 66,3 tys. osób.

Ale „wielki Wałbrzych” w końcu powstał, po II wojnie światowej, chociaż bez Boguszowa i Szczawna-Zdroju. Największe rozszerzenie terytorialne miasta nastąpiło 1 stycznia 1951 r. Do Wałbrzycha włączono wówczas w całości Biały Kamień, Poniatów i Rusinową oraz znaczną część Sobięcina, część obrębów Glinik, Lubiechów, Szczawno-Zdrój, Podgórze, Kuźnice Świdnickie, Konradów, Opoka i Szczawienko. 1 stycznia 1973 r. do Wałbrzycha włączono sołectwo Lubiechów (z Książem) i wieś Glinik.


Piotr Frąszczak
Fot. użyczone (www.polska-org.pl)


Bibliografia:
1)P. Retecki, Przyczyny podjęcia planów stworzenia "Wielkiego Wałbrzycha", Nowa Kronika Wałbrzyska, tom 8, Wałbrzych 2021.
2)B. Ludwig, Osiedla mieszkaniowe w krajobrazie wałbrzyskiego okręgu górniczo-przemysłowego (1850-1945), Wrocław 2010.


O koncepcji Wielkiego Wałbrzycha pisaliśmy:
Nowa Kronika: udało się, opisali Wielki Wałbrzych i nie tylko
Chcą opisać Wielki Wałbrzych - kronika miasta prosi o pomoc

Zobacz też:
Wałbrzych: wieczór z Kroniką, pamięcią pani Elżbiety i - kotem (FOTO)


Artykuł ukazał się na łamach dwutygodnika "WieszCo" - pełny numer dwutygodnika do pobrania w formacie pdf na stronie www.wieszco.pl