Trzydzieści lat Straży Miejskiej w Wałbrzychu [ZDJĘCIA ARCHIWALNE]

1. Straż miejska kiedyś.

Pierwsze informacje o strażach miejskich działających na terenie Polski można znaleźć w materiałach historycznych pochodzących ze średniowiecza. W tamtych czasach głównymi zadaniami straży było zapewnienie bezpieczeństwa miast, sprawowanie kontroli targowej, w tym sprawdzanie prawidłowości w miarach i wagach oraz zakazu handlu w niedzielę i inne święta, a także egzekwowanie przestrzegania przepisów sanitarno-porządkowych związanych z czystością i porządkiem w mieście. Strażnicy miejscy zatrzymywali osoby zakłócające porządek, przestępców, włóczęgów, konwojowali i pilnowali więźniów oraz więzienia. Uczestniczyli w przesłuchaniach podejrzanych i egzekucjach oraz wykonywali niektóre kary takie jak chłosta czy wypędzenie z miasta. Do obowiązków strażników należał obchód po zmroku bram i ulic miejskich, sprawdzanie spokoju i zagrożenia pożarowego. Strażnicy realizowali nie tylko obowiązki związane z utrzymaniem codziennego ładu i porządku publicznego w mieście, ale także wykonywali czynności poza jego murami pilnując łąk, pastwisk miejskich.

Przełożonym straży miejskiej był specjalnie zatrudniany urzędnik zwany kapitanem, hetmanem lub hutmanem. Sprawował on również nadzór nad więzieniem miejskim, ratuszem, a także nad pracą kata. Hutman posiadał klucze do bram miasta, decydując o wpuszczaniu osób do miasta po zamknięciu bram. W miastach, w których nie zatrudniano dowódcy straży miejskiej to burmistrz sprawował bezpośredni nadzór nad strażą, a w nocy zastępował go specjalnie powoływany burmistrz nocny. Jego głównym zajęciem był nadzór nad bezpieczeństwem i porządkiem publicznym w porze nocnej, w tym nad stróżami i strażą nocną oraz więzieniem miejskim.

Hutman i strażnicy byli jednolicie umundurowani, najczęściej w barwach miejskich, a na mundurze posiadali symbol lub herb miasta. Za swoją służbę otrzymywali wynagrodzenie z kasy miejskiej. Składali oni również przysięgę, w której zobowiązywali się do posłuszeństwa i wierności władzom miejskim, przestrzegania prawa i zachowania tajemnic, dbania o dobro miejskie, a także wszystkich mieszkańców i gości traktować sprawiedliwie. W literaturze historycznej spotyka się cały szereg oficjalnych bądź potocznych określeń dla straży i strażników: ceklarze, cepacy, circulatores, custodes, custos, cuzarze, czeladź miejska, drążnicy, pobudkowie, sagittarii, strażnicy miejscy, stróże nocni, strzelcy, śledzie, vigiles, vigiles nocturni.

Strażnicy miejscy podlegali ochronie prawnej i za jakiekolwiek wystąpienia przeciwko ich czci, zdrowiu i życiu groziły surowe kary. Na ich uzbrojeniu znajdowały się pałki, cepy bojowe, miecze, włócznie, halabardy, łuki, kusze, hełmy, tarcze, pancerze, półpancerze, a w późniejszym okresie broń palna. Szczegółowe regulacje dotyczące funkcjonowania straży miejskich zawarte były w statutach miejskich.

Taka sytuacja trwała nieprzerwanie do XVIII wieku. Wojny, a w szczególności podział Polski na zabory doprowadziły do upadku gospodarczego miast, a jednocześnie do degradacji roli straży miejskich.

2. Współczesna straż miejska – początki.

Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku zapoczątkowano w Polsce proces transformacji ustrojowej, który dał początek wielu zmianom m.in. w życiu społecznym, gospodarczym, ekonomicznym. Transformacja wpłynęła również na stosunek zarówno państwa, jak i obywateli do polityki bezpieczeństwa państwa.

W drugiej połowie lat 90 zauważalna stała się coraz mniejsza efektywność w zapewnianiu bezpieczeństwa publicznego przez instytucje administracji rządowej . Koszty funkcjonowania rządowych instytucji bezpieczeństwa publicznego powinno ponosić państwo, jednak od samego początku stworzono możliwości wspomagania finansowego Policji i Państwowej Straży Pożarnej. W kosztach działania Policji bardzo często partycypuje gmina.

Wśród uprawnień gminy w tamtym czasie znalazło się uprawnienie do powoływania własnych samorządowych, wykonujących zadania z zakresu prawa miejscowego, umundurowanych formacji – straży gminnych, miejskich. Straże są jednym z narzędzi samorządu gminnego do realizacji zadania własnego, jakim jest ochrona bezpieczeństwa obywateli i porządku publicznego na terenie gminy. Straże gminne nie posiadają struktury liniowej tworzonej na wzór służb mundurowych, a tym samym organów centralnych. Podobnie straże gminne są wobec siebie niepodległe, autonomiczne i niezależne. Samodzielnie rozstrzygają sprawy społeczności lokalnych, w granicach prawnego upoważnienia. Między strażami nie ma zastosowania zasada subsydiarności, która jest regułą kompetencyjną pomiędzy administracją rządową a samorządową.

Tworzenie straży gminnych, miejskich w Polsce rozpoczęto na podstawie ustawy o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r.

Do zadań straży należy w szczególności: ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych; czuwanie nad porządkiem i kontrola ruchu drogowego w zakresie określonym w przepisach o ruchu drogowym; kontrola publicznego transportu zbiorowego — współdziałanie z właściwymi podmiotami w zakresie ratowania życia i zdrowia obywateli, pomoc w usuwaniu awarii technicznych i skutków klęsk żywiołowych oraz innych miejscowych zagrożeń; zabezpieczenie miejsca przestępstwa, katastrofy lub innego podobnego zdarzenia albo miejsc zagrożonych takim zdarzeniem przed dostępem osób postronnych lub zniszczeniem śladów i dowodów, do momentu przybycia właściwych służb, a także ustalenie, w miarę możliwości, świadków zdarzenia; ochrona obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej; współdziałanie z organizatorami i innymi służbami w ochronie porządku podczas zgromadzeń i imprez publicznych; informowanie społeczności lokalnej o stanie i rodzajach zagrożeń, a także inicjowanie i uczestnictwo w działaniach mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi.

W związku z realizacją tych zadań straży przysługuje prawo do obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych w przypadku, gdy czynności te są niezbędne do wykonywania zadań oraz w celu: utrwalania dowodów popełnienia przestępstwa lub wykroczenia, przeciwdziałania przypadkom naruszania spokoju i porządku w miejscach publicznych i ochrony obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej.

Zadania, jakie stawia przed strażami ustawa o strażach gminnych, wchodzą w zakres zadań, które kryją się pod pojęciem bezpieczeństwo publiczne. Obecnie obok policji, której głównym zadaniem jest ochrona bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymywanie bezpieczeństwa i porządku publicznego, istnieje wiele służb, straży i innych podmiotów, których działania pokrywają się z działaniami wchodzącymi w zakres pojęciowy zapewnienia bezpieczeństwa publicznego.

W roku 1997 zaprezentowano rozwiązania, które kompleksowo usprawniają funkcjonowanie straży gminnych i miejskich. Stało się to możliwe dzięki uchwalonej ustawie o strażach gminnych.

3. Krajowa Rada Komendantów Straży Miejskich i Gminnych

Krajowa Rada Komendantów Straży Miejskich i Gminnych RP jako Stowarzyszenie powstało w 2009 roku. Data rejestracji w KRS to 12.05.2009r. Wspiera rozwój Straży Miejskich i Gminnych. Jest partnerem do rozmów z Rządem, Ministerstwami i innymi podmiotami. Dąży do stałego podnoszenia kwalifikacji zawodowych Komendantów, strażników i pracowników straży miejskich i gminnych. Jest organizatorem konferencji i zjazdów szkoleniowych. Od początku powołania Rady na jej czele stoi Prefekt Krajowy Artur Hołubiczko.

Źródło:

* J. Suproniuk, Policja miejska i przepisy policyjne w Polsce XIII-XVI w., [w:]Roczniki Dziejów Społecznych
i Gospodarczych, tom 66, Poznań – Warszawa 2006, s.65

* Z. Góralski, Encyklopedia urzędów i godności w dawnej Polsce, Warszawa 2000, s. 17

* J. Suproniuk, Policja miejska i przepisy policyjne w Polsce XIII-XVI w., [w:] Roczniki Dziejów Społecznych
i Gospodarczych, tom 66, Poznań – Warszawa 2006, s.65

* Z. Góralski, Encyklopedia urzędów i godności w dawnej Polsce, Warszawa 2000, s. 17

* J. Suproniuk, Miejskie służby porządkowe a społeczeństwo w Polsce XIV-XVI w., Przegląd Historyczny, Tom 90, Zeszyt 2, wyd. PAN, Warszawa 1999, s. 117-129.

* B. Sprengel, Ustrój organów administracji bezpieczeństwa i porządku publicznego, Włocławek 2004, s. 123

* I. Dziubek, R. Rojtek i inni: Straże gminne (miejskie) zasady ogólne działania poradnik, TARBONUS, Kraków-Tarnobrzeg 2010, s. 7

* Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji Dz. U. z 1990, nr 30 poz. 179 z późn. zm. Art. 1. 1. Tworzy się Policję, jako umundurowaną i uzbrojoną formację służącą społeczeństwu i przeznaczoną do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego.

* M. Bojarski, W Radecki: Kompendium dla strażników gminnych (miejskich). Wykroczenia. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s. 21

4. Straż miejska w Wałbrzychu.

Dnia 15 marca 1991 r., w Wałbrzychu, zgodnie z Zarządzeniem Prezydenta Miasta powołana została Straż Miejska. Taki pomysł zainicjowała Rada Miasta, której przewodniczył Jerzy Stecki we współpracy z Komisją Bezpieczeństwa z Janem Żakiem na czele. Obowiązki związane z utworzeniem formacji powierzono Zygmuntowi Pali, radnemu Rady Miasta, który jednocześnie został powołany na Komendanta Straży Miejskiej w Wałbrzychu.

Faktyczne prace rozpoczęły się z początkiem 1991 roku, kiedy to przeprowadzono nabór na pierwszych strażników miejskich. Rozbudzeni ciekawością kandydaci tłumnie przybywali na rekrutację. Kryteria naboru oparte były na jednym rozdziale Ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji. Została również powołana specjalna Komisja ds Naboru pod przewodnictwem Prezydenta Wałbrzycha Zdzisława Grzymajło. Po licznych rozmowach wyłoniono 25 pierwszych funkcjonariuszy Straży Miejskiej; dwudziestu trzech strażników i dwie strażniczki, którzy 15 marca 1991 roku złożyli uroczyste ślubowanie w Ratuszu.

Początek funkcjonowania formacji był o tyle trudny i pełen wyzwań, że nie było w kraju precyzyjnych przepisów mówiących o tym jak straż ma działać, w co mają być ubrani strażnicy i w jakie środki przymusu bezpośredniego wyposażeni. Poza kilkoma zdaniami w Ustawie o Policji pozostałe sprawy były luźną interpretacją poszczególnych gmin. Komendanci dokładali wszelkich starań, aby pozyskać jakąkolwiek odzież służbową dla strażników, co w ówczesnych czasach nie było łatwą sprawą. Dodając do tego dowolność wyglądu umundurowania na ulice polskich miast wychodzili strażnicy a’la leśnicy, lotnicy, kolejarze a nawet kowboje. Nie było również określonych stanowisk i dystynkcji. Strażnicy wyszywali je sobie czarną wstążką na pagonach. Z tym nie lada wyzwaniem w Wałbrzychu spotkał się Pan Zygmunt Pala, któremu udało się pozyskać buty ze służby więziennej, zielone kurtki z zakładów Rafio, niebieskie koszule od wojsk lotniczych, coś ze straży pożarnej i coś z PKP. Straż Miejska nie miała swojej siedziby, zajmowała jedynie niewielkie pomieszczenie w Ratuszu. Strażnicy tuż po zatrudnieniu byli oddelegowani do pięciu ówczesnych, wałbrzyskich komisariatów Policji w celu odbycia szkolenia i przygotowania do służby. Początkowo bez środków przymusu bezpośredniego, później zostali wyposażeni w gumowe pałki służbowe oraz broń gazową. Również na początku nie było środków łączności, co jednak nie utrudniało pracy strażników. Swoją służbę pełniono wyłącznie w patrolach pieszych. Nie było pojazdów służbowych, a jedynie okazjonalnie pozwolenie na korzystanie z miejskiej „czarnej wołgi”. Pierwsze działania strażników skoncentrowane były na uporządkowaniu handlu ulicznego w mieście.

Po kilku tygodniach działalności Straż Miejska zyskała swoją siedzibę mieszczącą się przy ulicy Lubelskiej 1, co również było rozwiązaniem tymczasowym bo już wiosną 1992 roku Komenda została przeniesiona na ulicę Matejki 1. W tym okresie jednostkę wyposażono w środki łączności; stację bazową znajdującą się w Komendzie oraz stacje mobilne pozostające do dyspozycji poszczególnych patroli. Tutaj też zaczęła tworzyć się struktura organizacyjna z poszczególnymi stanowiskami. Powstało stanowisko Dyżurnego z pomieszczeniem przeznaczonym na dyżurkę, pomieszczenia administracyjne oraz socjalne dla pracowników. Dwa lata później firma Budopol przekazała na rzecz Straży Miejskiej samochód osobowy marki Polonez. Był to pierwszy radiowóz, który przez długie lata służył strażnikom. Sukcesywnie wzrastała liczba funkcjonariuszy. Z biegiem lat przepisy lokalne i krajowe uprawniały strażników do kolejnych zadań. I tak strażnicy zajmowali się kontrolami wag na targowiskach, kontrolami sanitarnymi pojazdów dostarczających żywność oraz parkowaniem w mieście.

Przełomem dla funkcjonowania Straży Miejskich i Gminnych w Polsce był rok 1997 kiedy to Sejm uchwalił Ustawę o Strażach Gminnych. W tym dokumencie ujednolicono uprawnienia, obowiązki i umundurowanie strażników. Doprecyzowano przebieg rekrutacji oraz nałożono obowiązek szkoleń strażników miejskich oraz szczegółowo opisano ich zakres. Od tego czasu przepisy są stale modyfikowane i dostosowywane do potrzeb miast w związku z istnieniem Straży Miejskiej.

Przez lata działalności wałbrzyskiej jednostki tworzone były kolejne wyspecjalizowane patrole. Patrol rowerowy liczy blisko dwadzieścia lat. Powołany został z inicjatywy Zarządu SM Podzamcze z uwagi na zróżnicowane potrzeby kontroli rozległego i trudnego terenu, w tym ogrodów działkowych. To właśnie Spółdzielnia zakupiła dwa pierwsze rowery tym samym dając początek działalności prężnie rozwijanego się patrolu. Z biegiem lat patrol doposażany był w kolejny sprzęt, w tym rowery elektryczne.

Znaczą część pracy wykonywano na terenie Zamku Książ. Początkowo były to partole piesze, całodobowe mające na celu zapobieganie kradzieży i dewastacji obiektu. W późniejszym okresie powołano we współpracy ze Stadem Ogierów Książ patrole konne. Chętni strażnicy odbywali szkolenie w Stadzie, uzyskując niezbędne umiejętności jeździeckie. Na początku patrole konne pojawiały się w okresie turystycznym, głównie w weekendy. Z czasem jednak, ze względu na ukształtowanie i rozmiar terenu patrol konny doskonale sprawdził się w codziennej służbie prewencyjnej. Dużym utrudnieniem w pracy był brak sprzętu jeździeckiego. Z czasem właściwie doposażono patrol konny. Uregulowano odrębne przepisy rekrutacji dla osób posiadających umiejętności jeździeckie. Po dziś dzień strażnicy w siodle są wizytówką zamku, stale dbając o bezpieczeństwo i porządek w jego obrębie.

Długim i niebagatelnym stażem cieszy się również patrol ds profilaktyki. Powołany z inicjatywy strażników od początku ukierunkowany był na działalność edukacyjną głównie wśród dzieci i młodzieży. Program „Razem przeciw zagrożeniom” pomimo upływu dwóch dekad w dalszym ciągu realizowany jest na terenie placówek oświatowych w naszym mieście. Działania profilaktyczne wspierały również osoby dorosłe; rodziców uczniów czy seniorów. Program realizowany był również na antenie Radia Wałbrzych, gdzie zaproszeni goście wspólnie ze strażnikami omawiali aktualne problemy i zagrożenia behawioralne. Organizowano liczne konkursy i zabawy. Publikowano broszury informacyjne i materiały dydaktyczno-edukacyjne.

Trudnym okazał się rok 2002, kiedy po likwidacji kopalń Wałbrzych, jako jedyne miasto w Polsce musiało zmierzyć się z procederem biedaszybów. Skala zjawiska była bardzo duża. We współpracy z Policją podjęto intensywne działania prewencyjne mające na celu zaniechanie nielegalnego wydobycia. Ponadto Straż Miejska została włączona do programu Urzędu Miejskiego „Biedaszyby alternatywne miejsca pracy”, gdzie pod naszym nadzorem 30 osób wykonywało prace związane z porządkiem i ochroną obiektów miejskich.

Z upływem lat i zmieniającymi się władzami miasta działalność Straży Miejskiej zawsze była zauważalna i doceniana. Przez lata jednostka była odpowiednio doposażana. Przychylność Rady Miasta i Prezydenta pozwala prawidłowo realizować powierzone zadania i obowiązki.

Równie duży akt uznania należy się Zarządowi Zakładu Toyoty, która od początku swojej działalności w Wałbrzychu wspiera jednostkę Straży Miejskiej; począwszy od corocznych darowizn na cele edukacyjne, skończywszy na nieodpłatnym przekazaniu dwóch w pełni wyposażonych radiowozów służbowych.

Przez 30 lat w wałbrzyskiej Straży Miejskiej przewinęło się ponad 200 osób. Przez te lata nie zdarzyły się sytuacje, w których strażnicy działaliby niezgodnie z prawem, czy którym postawiono zarzuty przekroczenia uprawnień.

Obecnie w wałbrzyskiej straży zatrudnionych jest czterdziestu pięciu strażników, dwóch pracowników administracyjnych i osiemnaście osób pracujących w Centrum Sterownia Ruchem i Monitoringu Wizyjnego.

Dzisiaj możemy wyróżnić kilka wyspecjalizowanych patroli:

- interwencyjny – do zadań patrolu interwencyjnego należy głównie realizacja zgłoszeń od mieszkańców i instytucji miasta. Podejmowanie działań mających na celu usunięcie naruszeń porządku prawnego;

- dzielnicowy – głównymi zadaniami strażników dzielnicowych jest dbanie o czystość i porządek na swojej dzielnicy, stała współpraca z jednostkami pomocniczymi, spółdzielniami, wspólnotami mieszkaniowymi i innymi instytucjami. Strażnik dzielnicowy jest gospodarzem terenu, nad którym sprawuje swoją opiekę;

- eko-patrol – działania tego patrolu ukierunkowane są na egzekwowanie przepisów związanych z odpadami, ochroną środowiska i ochroną zwierząt;

- rowerowy – funkcjonuje od wczesnej wiosny do późnej jesieni, a zadaniem tego patrolu jest dbanie o spokój i porządek publiczny oraz bezpieczeństwo. Rowerzyści dojadą tam, gdzie nie może dotrzeć patrol zmotoryzowany, a jednocześnie szybciej niż patrol pieszy;

- konny – patrol konny swoją służbę pełni na co dzień na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego. Praca polega zarówno na stałym patrolowaniu terenów zielonych jak i kontroli parkowania w obrębie zamku. Funkcjonariusze dbają o ład i porządek na terenie parku;

- szkolny – patrol prowadzi zajęcia profilaktyczne w szkołach i przedszkolach, zajmuje się również kontrolowaniem rejonów, gdzie znajdują się szkoły, a także miejsc gromadzenia się młodzieży, uchylania się od realizacji obowiązku szkolnego czy sprzedaży wyrobów alkoholowych i tytoniowych małoletnim;

- leśno-terenowy – jest to patrol ściśle współpracujący ze Strażą Leśną i Policją, mający za zadanie patrol trudno dostępnych obszarów na obrzeżach miasta oraz leśnych leśnych;

- ITS - w naszych strukturach znajduje się Centrum Sterowania Ruchem i Monitoringu Wizyjnego. Praca w centrum wykonywana jest całodobowo. Do zadań ITS należy między innymi obsługa miejskiego monitoringu, nadzór nad sygnalizacją świetlną, detekcją parkingową. Nasze miasto obserwowane jest każdego dnia prze 156 kamer. Wszystkie obsługiwane systemy wpływają na poprawę bezpieczeństwa pod względem zarówno kryminalnym jak i zagrożeń w ruchu drogowym.

Do dzisiaj w jednostce pracuje jeszcze sześciu strażników, spośród dwudziestu pięciu, którzy jako pierwsi złożyli ślubowanie w 1991 roku. Ze względu na stan epidemii nie odbędą się oficjalne uroczystości związane z XXX-leciem powołania wałbrzyskiej Straży Miejskiej.

Polecamy:
WAŁBRZYCH: KRZYŻ ZA ZASŁUGI DLA KOMENDANTA I STRAŻY MIEJSKIEJ
STRAŻ MIEJSKA WAŁBRZYCH: PRZENOSINY POD KOTWICĘ O KROK

Straż Miejska Wałbrzych ma już 28 lat
Wałbrzych: Awanse i gratulacje w Święto Straży Miejskiej [FOTO]
Wałbrzych: Strażnicy miejscy z nową terenową toyotą [FOTO]

Straż Miejska w Wałbrzychu
fot. użyczone przez Straż Miejską
Współczesne - Elżbieta Węgrzyn