Zamek Książ: Prawdziwa historia wojenna [KALENDARIUM]

Opracowanie opiera się na dokumentach, publikacjach i relacjach świadków, uwzględnia najaktualniejszy stan wiedzy na temat nazistowskiej przebudowy zamku. Załączone dwie rzadkie fotografie z okresu II wojny światowej pochodzą z archiwum Fundacji Księżnej Daisy von Pless. Opracowanie zbiorowe powstało pod redakcją Mateusza Mykytyszyna (Zamek Książ w Wałbrzychu) przy współudziale Romualda Owczarka (autora książek „Zagłada Riese”, „U bram Riese”), oparte na publikowanych i niepublikowanych źródłach oraz notatkach z rozmów z żyjącymi świadkami.

Kalendarium wojenne Zamku Książ

1935
kwiecień 1935 – księżna von Daisy wyjeżdża z Monachium i powraca na stałe do zamku Książ wraz ze swoją wierną opiekunką Dorothy Crowther (Dolly). Zamieszkuje w oficynie południowej (dziś budynek nr 3.)


1937-1939:

2 lutego 1937 - przebywający w Pszczynie książę Hans Heinrich XV von Pless zostaje pozbawiony zarządu nad zadłużonym majątkiem Książ leżącym na terenie III Rzeszy. Nad ordynacją ksiąską wprowadzono rodzinny zarząd przymusowy.

Były mąż księżnej von Daisy – Hans Heinrich XV – zaproponował Daisy przeniesienie się do Pszczyny (wówczas tereny II RP). W dniu wyjazdu na zamku pojawiło się SS i zabroniło von Daisy jego opuszczenia. De facto stała się internowana niczym więzień polityczny.

15 lipca 1937 - podpisany został w biurze wojewody śląskiego dr. Grażyńskiego układ, który regulował sprawy milionowych zaległości podatkowych Księcia Pszczyńskiego.

31 stycznia 1938 - w Paryżu w obecności średniego syna hrabiego Alexandra umiera książę Hans Heinrich XV von Pless.

1 lutego 1938 - utworzony został Zarząd Majątku Spadkobierców Księcia Pszczyńskiego Jana Henryka XV. Na jego czele stanął – wbrew prawu rodowemu - średni syn księcia (główny spadkobierca i wykonawca testamentu), hrabia Alexander von Hochberg. Dobra Książ przypadły jego starszemu bratu - Hansowi Heinrichowi XVII.

7 lutego 1938 – pogrzeb księcia Hansa Heinricha XV na Kukułczym Wzgórzu w parku otaczającym zamek Plessów w Pszczynie.

31 sierpnia 1939 – hrabia Alexander von Hochberg opuszcza Pszczynę i wyjeżdża do Warszawy. Stąd udaje się do Włoch i Francji. Następnie służył w armii gen. W. Andersa i brał udział w bitwie pod Monte Cassino.

31 sierpnia 1939 – książę Hans Heinrich XVII na zawsze opuszcza Książ i przenosi się do Londynu. Przez okres trzech lat jest internowany na wyspie Man. Po zwolnieniu zgłosił się na ochotnika do armii brytyjskiej (oddziały samoobrony).

1 września 1939 – Z chwilą wybuchu wojny zamknięto zamek dla zwiedzających. Książ był administrowany przez Waldenburger Bergwerks AG w Wałbrzychu. W budynkach bocznych mieszkało 26 rodzin. Pomieszczenia biurowe (sekretariat ) znajdowały się w budynku bramnym (w bibliotece - 3 pomieszczenia na I piętrze). Biblioteka była czynna i można było wypożyczać książki. Rodzina Książęca mieszkała w oficynie bocznej (obecnie budynek nr 3). Od sierpnia 1939 roku mieszkała tam już tylko Księżna Daisy

8 września 1939 – ustanowiony został powiernik państwa niemieckiego nad całym majątkiem spadkobierców księcia von Pless. Został wrocławski adwokat, dr Franz Ludwig z Wrocławia.

1940:

1 kwietnia 1940 – dr Ludwig zostaje mianowany przez H. Göringa zarządcą komisarycznym Generalnego Zarządu Spadkobierców Księcia von Pless. Dr Ludwig podporządkował sobie wszystkie majątki Hochbergów na Śląsku.

Lato 1940 - Angielska gazeta publikuje zdjęcie księcia Hansa Heinricha XVII von Pless podczas usuwania skutków nalotu bombowego na Londyn. W kręgach hitlerowskich decydentów fakt ten zostaje uznany za zdradę Niemiec i być może był jednym z przyczynków do przyszłego wywłaszczenia Hochbergów z Książa.

5 września 1940 - Podpisano w Moskwie umowę radziecko-niemiecką o przesiedleniach ludności z północnej Bukowiny i Besarabii (później też z Rumunią). Ludność pochodzenia niemieckiego przenoszona była do tzw. Umsiedlungslager (obozy przejściowe) również w rejon Wałbrzycha. Takie obozy, nadzorowane przez SS funkcjonowały między innymi w Krzeszowie, Strzegomiu i w zamku Książ. Tutaj przesiedleńcy zostali ulokowani w budynku nr 3, który wcześniej zajmowała rodzina książęca.

9 października 1940 – księżna Daisy von Pless na zawsze opuszcza Książ i przenosi się do willi przy Friedländerstrasse 43 w Waldenburgu (dziś Moniuszki 43 w Wałbrzychu). Apartament który zajmowała w budynku nr 3 oraz inne mieszkania ulokowane w tej oficynie dziś zajmowane przez Hotel Książ i Restauracje Książęcą.

1941:

21 kwietnia 1941 - po raz kolejny zbombardowana zostaje Preußische Staatsbibliothek (Pruska Biblioteka Państwowa) w Berlinie. Rozpoczyna się akcja przenoszenia zbiorów bibliotecznych i archiwalnych w inne części III Rzeszy. Jednym z punktów do relokacji zbiorów wyznaczony został zamek Książ.

30 sierpnia 1941 – przedstawiciel majątku księcia von Pless z Schloss Waldenburg (dziś Pałac Czettritzów w Wałbrzychu) informuje konserwatora zabytków Prowincji Dolny Śląsk – G. Grundmanna , że prowadzone są negocjacje w sprawie sprzedaży zamku dla Reichsluftfahrtministerium (Ministerstwo Lotnictwa Rzeszy) na planowaną szkołę podoficerską Luftwaffe. W liście pojawia się informacja, że pomieszczenia piano nobile (I piętro) są w pełni wyposażone.

8 września 1941 – przejęcie nowego programu ratowania zadłużonego w bankachi innych instytucjach niemieckich majątku (posiadłości) księcia von Pless. Głównym spadkobiercą został przebywający w Anglii książę Hans Heinrich XVII.

Od 27 października do 5 listopada 1941 – do Książa przewieziono transportem samochodowym pierwsze z 201 skrzyń z Pruskiej Biblioteki Państwowej w Berlinie (kolejne odbyły się w dniach: 5.05.1942, 27.03 i 28.04.1943 roku).
W skrzyniach znajdowały się bezcenne dla historii Prus dokumenty, między innymi:
61 skrzyń rękopisów, 11 – skrzyń unikalnych cymeliów, 10 skrzyń inkunabułów, 32 skrzynie z drukami muzycznymi i 98 skrzyń ze zbiorami orientalnymi.

1942:

Zamek jest nadal zarządzany przez, należący do Hochbergów koncern węglowy Waldenburger Bergwerks AG in Waldenburg (wg dr Kosmatego – Wałbrzyskie Towarzystwo Górnicze spółka akcyjna w Wałbrzychu). Spółka ta miała status pełnomocnika majątku książecego (np. w korespondencji z kasztelanem Fichte w lipcu 1944 roku jest podpis: Waldenburger Bergwerks- Aktiengeselschaft als der Erben des Fürsten von Pleß).
Proszę rozstrzygnąć jaki powinien być zapis co do zarządcy.

Tarasy zamkowe i park były pielęgnowane oraz obsadzane kwiatami. Pracami kierował ogrodnik zamkowy, ulubieniec księżnej Daisy - Heinrich Scholz. Udział w sadzeniu kwiatów i porządkowaniu parku wiosną oraz jesienią brała załoga Palmiarni Książęcej w Lubiechowie.

4 i 26 czerwca 1942 - Ministerstwo Kolei Rzeszy w Berlinie wydaje instrukcje w sprawie rozpoczęcia działań na rzecz zakupu zamku Książ. Trwała już tajna akcja przewożenia części zbiorów Pruskiej Biblioteki Państwowej. Zakup zamku w tym czasie okazał się więc niemożliwy, co świadczyć może o słabym rozeznaniu sytuacji przez Ministerstwo Kolei Rzeszy.

1943:

Od 28 kwietnia do 2 maja oraz od 19 do 24 czerwca 1943 roku – przewożono, tym razem transportem kolejowym do Książa kolejne skrzynie z i biblioteki państwowej. Łącznie były to 304 skrzynie (268 skrzyń zawierało druki i rzadkości z zakresu nauk humanistycznych, 32 skrzynie wypełnione były dokumentacją z okresu wojny francusko-pruskiej), 4 skrzynie dotyczyły działu kartografii). Tym samym Książ stał się przechowalnią dla 505 skrzyń z bezcennymi archiwalnymi zbiorami kultury niemieckiej (np. oryginalne partytury dzieł W. Mozarta - ,,Wesela Figara”, ,,Uprowadzenie z Seraju”, ,,Czarodziejski flet”, symfonii van Beethovena oraz utwory Bacha, Mendelssohna, Schumanna, Schuberta, Haydna, Brahmsa).

Maj 1943 – gauleiter Dolnego Śląska Karl Hanke proponuje wykupienie Książa za 4 mln RM.

24 czerwca 1943 – przejęcie przez Rzeszę zamku w Pszczynie.

29 czerwca 1943 – w willi przy ul. Moniuszki 43 Wałbrzychu umiera księżna Daisy.

3 lipca 1943 – pogrzeb księżnej Daisy w Mauzoleum Hochbergów na Topolowej Górce w Książu (pochowana obok teścia Hansa Heinricha XI).

Lipiec 1943 – SS sprawdza możliwość zakupu zamku, ale rezygnuje z uwagi na wysoką cenę - 8,7 mln RM.

Lipiec 1943 – Ministerstwo Komunikacji Rzeszy powraca do planu zakupu zamku. Biuro nieruchomości W. Balzera informuje 27 lipca ministerstwo, że zakup zamku jest nadal niemożliwy.

Sierpień 1943 – Urząd RSHA (Badania i Oceny Światopoglądu), podległy SS, przewozi z Berlina do zamku Książ część swoich zbiorów archiwalnych.

8 września 1943 – Ministerstwo Komunikacji po raz trzeci wraca do pozyskania pomieszczeń na zamku Książ. Tym razem zmienia taktykę i wydaje zarządzenie w sprawie … wynajmu wolnych, pozostałych pomieszczeń w zamku Książ.
Zarządzenie określa jasno cel: miejsce zastępcze dla pracy Dyrekcji Kolei we Wrocławiu. 1/4 zamku miała być użytkowana przez WABAG.

11 września 1943 - generał Rudolf Schmundt -szef Adiutantury Wehrmachtu- wydał rozkaz budowy kompleksu kwater dowodzenia na Dolnym Śląsku (powszechnie znany jako ,,Riese”.).

15 września 1943 - spotkanie kierownictwa Organizacji Todt nad jez. Mój koło Kętrzyna w celu omówienia trybu realizacji rozkazu gen. Schmundta. Postanowiono reklamować z wojska głównego planistę kwater Hitlera – architekta Siegfrieda Schmelchera.

29 września 1943 - Dyrekcja Kolei we Wrocławiu informuje swoje ministerstwo, że zakończone zostały negocjacje w sprawie wynajmu wszystkich wolnych pomieszczeń zamku Książ oraz kotłowni i garaży. Z umowy były wyłączone pomieszczenia wchodzące w skład muzeum, archiwum i zajęte wcześnie części piwnic.

7 października 1943 – Wydział Kolei Żelaznych Ministerstwa Komunikacji Rzeszy zaakceptował warunku umowy, w tym czynsz rocznej dzierżawny w wysokości 43 000 RM. Jednocześnie wskazał, że Dyrekcja Kolei we Wrocławiu ma wszelkie uprawnienia do podpisania umowy.

21 października 1943 - podpisanie umowy najmu między Dyrekcją Kolei we Wrocławiu (Deutsche Reichsbahn Breslau) a spółką Waldenburger Bergwerks AG w Wałbrzychu. Aneksami do umowy były: plan sytuacyjny wokół Książa oraz rzuty poszczególnych kondygnacji zamku, na których oznaczono wszystkie wynajmowane pomieszczenia.

1 listopada 1943 – dyrekcja Kolei Rzeszy we Wrocławiu informuje prof. G. Grundmanna -Konserwatora Zabytków Prowincji Dolny Śląsk o przeprowadzonej w Książu wizji lokalnej z udziałem przedstawiciela Waldenburger Bergwerks A.G.

1 listopada 1943 – sierpień 1945 Zgodnie z założeniami planistycznymi Siegfrieda Schmelchera, w listopadzie powinna rozpocząć się na Dolnym Śląsku budowa kompleksu kwater dowódczych i pobocznych ośrodków dowodzenia - z terminem zakończenia w sierpniu 1945 roku!
Zgodnie z tymi planami, zamek Książ zaprojektowany został jako Blok VI ,,Riese” dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W założeniach planistycznych przyjęto obiekt dla 300 osób wraz z wykonaniem sztolni o powierzchni użytkowej 560 m². Dla realizacji przedmiotowej inwestycji (,,Riese”) powołano spółkę akcyjną o nazwie Industriegemeinschaft Schlesien (Wspólnota Przemysłowa Śląsk) z siedzibą w Jedlinie-Zdroju.

2 grudnia 1943 – Konserwator Zabytków prof. Grundmann poinformowany został, że Dyrekcja Kolei we Wrocławiu planuje przeprowadzić jedynie drobne remonty. W ramach tych robót miała być odnowiona instalacja techniczna. Nie przewidywano natomiast przebudowy pomieszczeń.

16 grudnia 1943 – zawarta została notarialna umowa kupna zamku Książ przez Zarząd Prowincji Dolnośląskiej. Dotyczyła ona sprzedaży 21.7 ha majątku Furstenstein wraz z zabudową oznaczoną na załączonym planie jako zamek Książ. Umowa zawarta została między Zarządem Prowincji Dolny Śląsk (Provinzialwerband Niederschlesien) i księciem Hansem Heinrichem XVII, reprezentowanym przez pełnomocnika dr Aleksandra Hoßmanna (wyznaczony ze względu na długą nieobecność księcia w Rzeszy). Umowa kupna była swego rodzaju ugodą, regulującą formę rozliczenia długów koncernu von Plessów z III Rzeszą, tym bardziej, że w tej umowie nawiązuje się do ustaleń z dnia 8.09.1941 roku).

Zamek został sprzedany razem z biblioteką i archiwum z wyłączeniem korespondencji i części prywatnych dokumentów. Umowa zawiera zapisy, że formą płatności było umorzeniu długów należącej do księcia spółki węglowej Fürstlich Pleßische Bergwerks-AG w Katowicach - w wysokości 5,5 mln RM oraz przejęcie akcji tejże spółki o wartości nominalnej 3,3 mln RM (oszacowanych na wartość 2 mln RM).

Grudzień 1943 – Dyrekcja Kolei we Wrocławiu otrzymuje odgórne polecenie opuszczenia zamku Książ (zaledwie po dwóch miesiącach trwania umowy najmu). Dla Ministerstwa Komunikacji jest to duże zaskoczenie. W samym zamku trwają nadal prace przygotowawcze i jednocześnie czynione są zabiegi odnośnie prawnego uregulowania zaistniałej sytuacji.

1944:

20 stycznia 1944 – Wyższy Sąd Krajowy we Wrocławiu poinformował oficjalnie, że Senat Związku Prowincji Śląskiej ma udostępnić zamek do zwiedzania: „Senat mając rozeznanie w stanie budowlanym zamku powinien ustalić czy sprzedaż zamku spełnia oczekiwania właściciela, księcia Hansa Heinricha XVII oraz czy ustalona zapłata jest odpowiednia”. Hans Heinrich XVII zaskarżył decyzję sądu. Przedstawiciel Hochberga postarał się o sporządzenie wyceny zamku przez biegłego Hogreve-Nitsche. Dodatkowo poproszono o opinię konserwatora Grundmanna, który miał przedstawić wartość biblioteki. W czasie procesu przedstawiciel rządu Rzeszy zaproponował uznanie akcji książęcej spółki w pełnej wartości 3,3 mln DM. Nie wiadomo jaki był finał sporu, gdyż akta sądowe zostały zniszczone w czasie oblężenia twierdzy Wrocław.

1 lutego 1944 – Zarząd Prowincji Dolny Śląsk przejął oficjalnie w administrację Zamek Książ. Gauleiter Karl Hanke zarządził inwentaryzację wyposażenia zamku.

Luty 1944 – w zamku powstaje filia biura budowlanego słynnego architekta prof. Hermanna Gieslera z Berlina. Nad planami przebudowy Książa pracowało 35 młodych architektów (nie jest znana data ich wyjazdu). Zamek Książ przebudowany miał być w ramach przygotowywania 4 rezydencji rządowych (zamek Klessheim, pałac cesarski w Poznaniu, zamek Schwarzburg w Turyngii) pod kryptonimem ,,Gästehaus”. Projekty te nadzorował sekretarz stanu dr Otto Meißner.

21 lutego 1944 – firma transportowa Frtiza Rucha Konserwatora Zabytków prof. Grundmanna o przyjęciu zlecenia na transportu 400 skrzyń z zamku Książ do Kościoła św. Józefa w Krzeszowie. Kierownik firmy informuje też o utrudnieniach w transporcie i opóźnieniu go o tydzień z powodu opadów śniegu. Wszelkie ustalenia odbywały się już w porozumieniu z biurem budowlanym prof. Gieslera, obecnym na zamku.


3 i 11 marca 1944
Zamek odwiedza Gauleiter K. Hanke i wciąż się dziwi, że na zamku trwają prace remontowe. Obecny w tym czasie kasztelan zamkowy Paul Fichte poinformował gauleitera, że Herr Braun - Nadprezydent Kolei z Wrocławia wydzierżawił zamek.
K. Hanke więc oświadczył, że na polecenie Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy przyjechał przejąć zamek.
{za M. Früchtel ,,Der Architekt Hermann Giesler. Leben und Werk” str. 276}



Początek marca 1944 – na zamku pojawia się 1000 osób z Organizacji Todt i wspomaga biuro budowlane prof. Gieslera w przebudowie zamku (de facto niszczeniem istniejącego wystroju zamku na rzecz germańskiego stylu).

8 marca 1944 – z tą datą znany jest jeden z trzech planów przebudowy zamku.
W planie tym opisane jest przeznaczenie poszczególnych pomieszczeń. Obok pokoi gościnnych dla Hitlera i jego świty oraz dla H. Göringa, pozostałe są przypisane dla pracowników Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy, w tym dla Joachima Ribbentropa, jego zastępcy – Gausa i szefa protokołu dyplomatycznego – Alexandra von Dörnberga. Przy opisie jadalni wskazano zapotrzebowanie na wyżywienie dla 300 osób.

8 i 13 marca 1944 – firma budowlana Paul Püschel z Wałbrzycha informuje Inspekcję Przemysłową w Wałbrzychu, że przy budowie baraków w obozie zbiorczym fabryki KNF Hodermann w Pełcznicy zatrudnia rosyjskich robotników przymusowych (dla potrzeb budowy Fürstenstein). Firma ta potem wykonywała w zamku roboty ciesielskie, w tym rusztowania drewniane o wysokości 30 m.

23 marca 1944 - całkowite rozwiązanie umowy dzierżawy zamku, zawartej przez Dyrekcję Kolei we Wrocławiu, bez zgłaszania żadnych obiekcji ze strony zarządcy - spółki Waldenburger Bergwerks AG w Wałbrzychu.

29 marca 1944 – architekt dypl. Ruelberg z biura prof. Gieslera na zamku Książ informuje generalny referat planowania przestrzennego w zarządzie Prowincji Dolny Śląsk o projekcie budowy 30 garaży samochodowych, przy drodze Szczawienko-Lubiechów (w rejonie Palmiarni). Garaże nigdy nie zostały wybudowane.

30 marca 1944 – firma Deutsche Tunnelbau-Gesellschaft Sänger&Lanninger informuje Inspekcję Przemysłową w Świdnicy, że w Książu prowadzi roboty przy budowie sztolni, zatrudniając w tym dniu 30 własnych pracowników oraz 16 z Włoch.

Maj 1944 - wywóz z Książa do pałacu rodu Althan w Wilkanowie k. Kłodzka archiwów SS dotyczących ideologicznych wrogów nazizmu.

Maj 1944 - założony zostaje na obrzeżach parku zamkowego podobóz Fürstenstein wchodzący w skład Arbeitslager Riese. Pierwsi więźniowie z głównego obozu KL Gross-Rosen przybyli na początku maja transportem liczącym 400 mężczyzn (fachowcy od robót budowlanych i drogowych). Kolejne transporty, głównie Żydów, miały miejsce w maju, czerwcu i być może w sierpniu 1944 roku. Więźniowie byli zatrudnieni na trzy zmiany, głównie przy wywozie urobku ze sztolni, przeładunku materiałów budowlanych przewożonych kolejką wąskotorową prowadzącą od strony Palmiarni do sztolni i przed wejście główne do zamku.

20 czerwca 1944 – Adolf Hitler w trakcie spotkania z ministrem Albertem Speerem nakazuje ograniczyć projekt ,,Riese”, zaś w przypadku zamku Książ rozkazuje przyspieszenie prac, tak aby zamek był gotowy do zasiedlenia w listopadzie 1944 roku.

23 czerwca 1944 – Dyrekcja Kolei we Wrocławiu informuje Wydział Kolei Żelaznych Ministerstwa Komunikacji Rzeszy, że kierownictwo budowy Schloss Fürstenstein i działające tam biuro projektowe prof. Gieslera- podległe spółce Industriegemeinschaft Schlesie AG, realizującej przedsięwzięcie Riese, złożyło wniosek o wyrażenie zgody na budowę bocznicy kolejowej do obsługi ruchu pasażerskiego, jako odgałęzienie od linii kolejowej relacji Wrocław- Szczawienko.
Zgodnie z załączonym do wniosku projektem, zaplanowano budowę bocznicy normalnotorowej, peronu głównego oraz toru do przetaczania lokomotywy. IG Schlesien zobowiązała się pokryć wszystkie koszty budowy oraz zabezpieczyć niezbędne materiały budowlane i deficytowe metale szlachetne.

11 lipca 1944 – Ministerstwo Komunikacji w trybie pilnym akceptuje wniosek na budowę bocznicy i poleca Dyrekcji Kolei we Wrocławiu uzgodnienie trybu budowy niezbędnego semafora oraz dodatkowego sygnału wejściowego na stacji Szczawienko.
Można przyjąć, że pod koniec lipca 1944 roku rozpoczęto budowę bocznicy. Według ,,Wykazu bocznic kolejowych eksploatowanych przez Wojsko Polskie i Radzieckie oraz bocznic budowanych przez Niemców dla celów wojskowych” - bocznica miała 490 mb długości. Dziś pozostały fragmenty peronu za wschodnią granicą Palmiarni, nasyp kolejowy po rozebranej bocznicy. Sama stacyjka według kasztelana P. Fichtego miała pełnić rolę dworca dyplomatycznego (!) o nazwie Lämmerteich. Do dziś stoi tam mały budynek, który w lokalnej prasie w 1955 roku nazwano, zapewne z braku dostatecznej wiedzy … Dworcem Hochbergów.

20 lipca 1944 - nieudany zamach na życie Hitlera w Wilczym Szańcu. Skutki pośrednie dotyczą też projektu ,,Riese”. 24 sierpnia gen. Jodl nakazuje wstrzymanie wszystkich prac naziemnych (było to 75% powierzchni użytkowej w planowanym kompleksie) i skoncentrowanie się na robotach podziemnych. Koncepcja budowy całości kwater dowodzenia staje się fikcją. Również w Książ następują zmiany: widać marazm w robotach przy przebudowie zamku, natomiast z nieznanych powodów rozszerzony zostaje zakres prac w podziemnych!

wrzesień 1944 – minister A. Speer przywozi do adiutantury Wehrmachtu, zaś S. Schmelcher do kierownictwa budowy w Jedlince – nowe okrojone plany ,,Riese” (do dziś nie są znane ich szczegóły). W planach Organizacji Todt na III i IV kwartał 1944 roku inwestycja IG Schlesien planowana była do ukończenia – do końca 1944 roku (w planach Schmelchera – był to sierpień 1945 roku).

listopad 1944 – mimo rozkazu Adolfa Hitlera, zamek nie został przebudowany i przygotowany do zasiedlenia w tym miesiącu! Nikt nie poniósł konsekwencji.

27 listopada 1944 – Reichsführer SS Heinrich Himmler zwrócił się do Gauleitera Karla Hankego z prośbą o rozważenie możliwości podarowania mu dubletów lub innych dzieł z biblioteki na zamku Książ. Himmlera szczególnie interesowało pierwsze wydanie rękopisu Sachsenspiegel. W tym czasie obowiązywało postanowienie Sądu Krajowego II instancji we Wrocławiu o zakazie zbywania, udostępniania pojedynczych woluminów z Książa bez zgody dyrektora Biblioteki Państwowej we Wrocławiu. Powyższe dowodzi, że prawdopodobnie pod koniec 1944 roku zamkowa biblioteka pozostawała w nienaruszonym stanie.

28 listopada 1944 – szef sztabu wojsk lądowych gen. H. Guderian nakazał przyspieszenie prac fortyfikacyjnych na ostatniej linii obrony Rzeszy (od wschodu) - tzw. Linii Nibelungów. Strefa specjalna nr 5 obejmowała między innymi rejon Dobromierza, Świebodzic, Witoszowa – czyli kilkanaście kilometrów od zamku Książ.

Grudzień 1944 – powstają na wzgórzu w pobliżu parkingu przy zamku Książ pierwsze 4 baraki dla więźniów z Gross-Rosem (wcześniej mieszkali w tzw. celtach – okrągłych budach z ,,tektury”).



Grudzień 1944/styczeń 1945 - zakończona zostaje akcja przewozu z Książa 505 skrzyń ze zbiorami Pruskiej Biblioteki Państwowej do kościołów w Krzeszowie. Skrzynie te zostały odnalezione w lipcu 1945 roku przez polską ekipę rewindykacyjną (,,Berlinka” potajemnie została przewieziona - tylko 490 skrzyń - dopiero wiosną 1946 roku do krakowskich klasztorów, a potem w 1947 roku do Biblioteki Jagiellońskiej).

1945:

Koniec stycznia 1945 – kres budowy obiektów w Górach Sowich w ramach projektu ,,Riese”. Obszar Dolnego Śląskiego z rozkazu gen. F. Schörnera otrzymuje status Festung Niederschlesien. Siły i środki Organizacji Todt przekształcone zostają w oddziały frontowe. W byłej siedzibie Wyższego Kierownictwa Robót ,,Riese” w Jedlince utworzono sztab X Brygady Frontowej OT, podległy armii gen. Schörnera.
Jedynie w podziemiach zamku Książ kontynuowano prace i mogło się to odbyć tylko na rozkaz Kumpfa - generalnego inżyniera budownictwa, działającego przy sztabie armii Schörnera.

Luty 1945 - Warunki sanitarne w obozie pracy Arbeitslager Fürstenstein w Książu były katastrofalne. Brakowało wody, lekarstw i opieki medycznej. W dniu 13 lutego 1945 roku Armia Radziecka wkroczyła do Strzegomia. Mimo, że Niemcy odbili następnego dnia Strzegom, około 16 lutego zarządzono ewakuację obozu. Więźniowie marszem śmierci udali się pieszo do Trutnova, a następnie wagonami przewiezieni do KL Flossenburg. Właściwie nie wiadomo nic o załodze obozu pracy w Książu. Udało się ustalić jedynie nazwiska kilku SS-manów (Krieger, Schwerk, Horvat i Lippok). Funkcję Lagerältestera pełnił Markowic.
Po ustabilizowaniu się sytuacji na Dolnym Śląsku, do zamku Książ skierowani zostali nowi więźniowie, którzy pracowali aż do 6 maja 1945 roku. Wówczas zostali wywiezieni w rejon Walimia i tam pozostawieni na pastwę losu.

7 maja 1945 – pracownicy organizacji TODT opuszczają zamek Książ.
Pomieszczenia zamkowe były nadal w fazie przebudowy. Nie ukończono w całości budowy nowych 8 wind, 4 klatek schodowych, szybów w głąb podziemi. Zaskakuje natomiast zakres robót wykonanych w podziemiach. W miejsce planowanych przez S. Schmelchera 560 m² powierzchni sztolni dla potrzeb Ministerstwa Spraw Zagranicznych wybudowano na I (wejście z tarasu Flory) i II (50 m pod dziedzińcem) poziomie podziemi … blisko 3200 m² sztolni, czyli prawie 6 razy więcej. Nie ulega wątpliwości, że budowano tutaj inny tajny obiekt, którego przeznaczenia póki co nie znamy.

8 maja 1945 – wkroczenie Armii Czerwonej do Książa. Tak to wspomina dziś Doris Stempowska: - Około godziny dwunastej ostrzeliwano zamek artylerią tak, że dla bezpieczeństwa zeszliśmy do piwnicy w budynku obecnie nr 7. Było nas tam ponad 24 osoby, mieszkańców i goszczących rodzin. Oprócz nas były z nami Ukrainki, przebywające na przymusowych robotach w Organizacji Todt. Około godziny 15 tej wkroczyło Wojsko Radzieckie, zbliżające się od strony Pełcznicy. Była to piechota! Czołgu żadnego nie widzieliśmy. Jeszcze żyją świadkowie, którzy mogą to poświadczyć. Stanęliśmy przed grupą uzbrojonych żołnierzy radzieckich. Przemawiał do nas w języku niemieckim młody oficer, podobno w randze porucznika.

Natomiast w Stadninie Koni, Ortsgruppenleiter nazwiskiem Andersek, ze strachu przed Rosjanami, zastrzelił żonę, troje swoich małych dzieci i sam siebie. Dowiedzieliśmy się o tym od Rosjan, którzy znaleźli zabitą rodzinę i w pobliskim lesie ją pochowali.

Od 9 maja – do 30 czerwca 1946 roku zamek Książ zajmowany był przez wojska radzieckie (strzeżony pod bronią przez żołnierzy stacjonujących w Pełcznicy). Jednostka ta zajmowała budynki obecnego zakładu „Termet” i przyległe domy. Dowódca tej jednostki mieszkał w willi Mikulicza. W tym czasie w Świebodzicach stacjonował garnizon, w którym przebywało 17 tys. żołnierzy radzieckich. Komendantura miasta mieściła się w budynku b. klubu fabryki ,,Rafio”. W ,,Kronice 40 lar Świebodzic w Polsce Ludowej” wzmiankuje się nawet o przebywaniu w Książu wyższych oficerów radzieckich (np. przy okazji prób pozyskania przez władze Wałbrzycha części zbiorów biblioteki). Sowiecka komendantura wojenna w Świebodzicach działała jeszcze w 1948 roku.

19 maja 1945 – wojsko radzieckie spaliło Stary Książ.


Polecamy też:
JAK BURMISTRZ ŚWIEBODZIC ZROBIŁ AWANTURĘ O KSIĄŻ
ZAMEK KSIĄŻ: TRZY DEKADY WIELKIEGO SZABRU [FOTO]
KSIĄŻ TO MÓJ DOM - MÓWI DORIS STEMPOWSKA (FOTO)

ZAMEK KSIĄŻ PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ.

Opracowanie zbiorowe powstało pod red. Mateusza Mykytyszyna (Zamek Książ w Wałbrzychu) przy współudziale Romualda Owczarka (autora książek „Zagłada Riese”, „U bram Riese”).

fot. użyczone z archiwum Fundacji Księżnej Daisy von Pless:
- przedstawiciele Organizacji TODT na tarasch
- Książ w 1944 roku

ELW