Wałbrzych: Zemsta na deskach po wojnie (FOTO)

Na szczęście przeciwności losu nie zgasiły zapału osób, które czując głód polskiej kultury z całych sił dążyły do jej rozwoju. Tak też było z wałbrzyskim teatrem. Przedwojenny Wałbrzych nie posiadał własnego stałego teatru (ani budynku ani zespołu aktorów). Przedstawienia goszczących w mieście zespołów odbywały się w sali hotelu Zum goldenen Schwert (Rynek 5) lub w kinie Capitol. W 1926 r. policja budowlana zakazała organizowania imprez w sali wspomnianego hotelu, ze względu na bezpieczeństwo widzów. Ostatecznie sala koncertowo-teatralna w hotelu została wyburzona po wojnie. W czasach współczesnych sala miała swoje „pięć minut” w historii wałbrzyskiej kultury, o czym za chwilę.


Teatr Lalki i Aktora

W połowie maja 1945 r. do Wałbrzycha przyjechali Melania i Tadeusz Karwatowie. W okresie międzywojennym związani byli z teatrzykiem kukiełkowym „Baj-Baj”, któremu patronował Związek Zawodowy Kolejarzy w Sosnowcu. Po przyjeździe zabrali się za organizowanie teatru lalek. Chociaż nie mieli własnych samochodów, sali, pracowników technicznych, a pierwsze próby odbywały się w ich mieszkaniu (tam też była pracownia lalek i dekoracji), już 5 listopada ten amatorski wówczas teatr rozpoczął działalność. Na pierwszą premierę przygotowano sztukę Marii Kownackiej „O dzielnym szewczyku, złotowłosej królewnie, strasznym smoku i królu Goździku”. W przedstawienie zaangażowani byli Tadeusz Karwat (reżyser), Ferdynand Drabik (scenograf), Władysław Tyc (muzyka) oraz aktorzy: Anna Białas, Melania i Tadeusz Karwat oraz Zdzisław Sanecki. Początkowo teatr gościnnie występował w Cyganerii na Podgórzu (opisałem ją w trzecim odcinku artykułu o wałbrzyskich kinach, WieszCo, nr 51 z 22.12.2020), ale także w świetlicach, na terenie kopalni czy w Robotniczych Towarzystwach Przyjaciół Dzieci.

Warto podkreślić, że wałbrzyski teatr był szóstym (lub ósmym) w kolejności powstania polskim teatrem lalkowym. Jednocześnie był pierwszym z takich teatrów na tzw. Ziemiach Odzyskanych, które rozpoczęły działalność w miastach: Wałbrzych (1945), Słupsk (1946), Wrocław (1946), Opole (1949), Szczecin (1953) i Zielona Góra (1962). Niestety odległość Cyganerii od Śródmieścia zaczęła się ujemnie odbijać na frekwencji publiczności. Szybko znaleziono sposób jak temu zaradzić. Opisana wcześniej sala hotelowa po wojnie trafiła pod opiekę Związku Inwalidów Wojennych. Niestety, wraz ze sceną i przyległymi pomieszczeniami była kompletnie zniszczona. Ponieważ związek jej nie użytkował, a także nie był w stanie jej uruchomić, oddał ją Zarządowi Miejskiemu, który ją wyremontował i doprowadził do stanu używalności. 12 stycznia 1947 r. nastąpiło uroczyste otwarcie sali teatru lalek na 525 miejsc. Prowadziły do niej strome żelazne schody, trzeba ją było we własnym zakresie ogrzewać i sprzątać, a liczba miejsc na widowni była zbyt duża jak na potrzeby dziecięcego teatru. Ale osiągnięto pewne pozory stabilizacji.

Pierwszy skromny jubileusz – setne przedstawienie – teatr obchodził 19 października 1947 r. Przez pierwsze 4 lata działalności wystawił on 293 przedstawienia, które obejrzało 115630 widzów. Pod koniec 1949 roku teatr pozostający wówczas na garnuszku Zarządu Miejskiego otrzymał ministerialną dotację (1,2 mln zł, co po reformie walutowej z 1950 roku dało kwotę 400 tys. zł). W tym czasie zorganizowano pierwsze pracownie (plastyczną i stolarską) oraz utworzono zalążki administracji (sekretariat, główny księgowy, kierownik administracyjny). W 1951 r. teatrowi przyznano nową salę po byłym kinie hotelowym przy ul. Buczka (obecnie Brzechwy).

Środki finansowe ze Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy w wysokości 450 tys. pozwoliły na rozbudowę i modernizację teatru, m.in. wybudowano scenę, powiększono widownię ze 180 do 300 miejsc oraz wzniesiono budynek administracyjny. Prace przebiegły bardzo szybko. Kamień węgielny położono 29 sierpnia, a już w lutym 1952 r. teatr przeniósł się do nowej siedziby (w której funkcjonuje do dziś). W dniu 1 stycznia 1954 r. Ministerstwo Kultury i Sztuki upaństwowiło instytucję, dzięki czemu stała się ona teatrem zawodowym.

Lata 2004-2017 to czas gruntownej modernizacji siedziby i wyposażenia. W 2011 r. uruchomiona została Mała Scena (z widownią na poduszkach) dla milusińskich, którą przystosowano do prowadzenia różnych form edukacji teatralnej.W czasie działalności teatru kilka razy zmieniano jego nazwę: Teatr Lalek (1945-1948), Teatr Lalki i Aktora (1949-1953), Państwowy Teatr Lalek w Wałbrzychu (1954-1999), Teatr Lalki i Aktora w Wałbrzychu (od 1999). W latach 50. do właściwej nazwy dodawano przydomek „Pacuś”, potem „Chochlik”. Nazwy te wybrano w konkursach ogłoszonych przez teatr na łamach Słowa Polskiego, chociaż nigdy ich formalnie nie usankcjonowano.



Teatr Dramatyczny im. Szaniawskiego

Zalążkiem był Teatr Miejski im. A. Fredry. Precyzując, była to sala teatralna we wspomnianej już wcześniej Cyganerii. Teatr założony w październiku 1945 r. nie posiadał własnego zespołu ani rekwizytów. Co tydzień na jego scenie występowali aktorzy z teatru jeleniogórskiego. Utworzenie Teatru Miejskiego miało być symboliczną zapowiedzią powstania w Wałbrzychu samodzielnego teatru z prawdziwego zdarzenia. W 1956 r. w mieście otwarto filię Państwowego Teatru Dolnośląskiego w Jeleniej Górze. Placówce przydzielono budynek przy ul. Lewartowskiego (obecnie pl. Teatralny 1). Wzniesiono go w 1900 r. jako gospodę „Herberge zur Heimath” (jednocześnie była tu siedziba związku wałbrzyskich ewangelików). W czasie I wojny światowej urządzono tu szpital dla jeńców. W okresie międzywojennym ponownie działała tu gospoda (Heinricha Leupolda) o nazwie „Logier und Gesellschaftshaus zum Edelstein”. W 1943 r. postanowiono urządzić w budynku obóz pracy dla obcokrajowców. Po wojnie był to Dom Kultury Żydowskiej z teatrem „Renesans”. W 1956 r. lokalna prasa informowała:

„Nareszcie po 11 latach długich starań Wałbrzych – węglowa stolica Dolnego Śląska – otrzymał własny teatr. Centralny Zarząd Teatrów w Warszawie przyznał fundusze i jest już podstawa angażowania do wałbrzyskiego teatru aktorów i personelu technicznego. (...) Miasto kosztem jednego miliona złotych przygotowało tutaj nie tylko scenę, lecz także Dom Aktora. Na taki prezent poza Opolem nie zdobyło się żadne z miast polskich. Zespół teatralny rozpocznie pracę z dniem 1 października. Dyrektor Ziemiański i kierownik artystyczny Obidowicz zaangażowali już 20 aktorów. Idzie teraz o szybkie wykonanie remontów w Domu Aktora, gdyż do czasu ostatecznego przekazania budynku aktorzy będą musieli korzystać z hotelu, co znacznie podroży koszty. Bezwzględnie należy przede wszystkim przyspieszyć ostateczne wyremontowanie sali teatralnej. Miejskie Przedsiębiorstwo Remontowo Budowlane nie poświęca tej pracy maksimum uwagi. (...). Centralny Zarząd Teatrów przekazał na pensje aktorów, wydatki administracyjne oraz na koszta techniczne blisko 600 tysięcy zł. Należy teraz przyspieszyć tempo robót remontowych”.

Obawy redaktora o słabe tempo remontu były uzasadnione. 20 września dopiero malowano garderobę i korytarz, a sala teatralna pozostała nietknięta. W tamtym czasie w Domu Aktora nie zakończono jeszcze robót hydraulicznych, brakowało blisko 10 radiatorów do centralnego ogrzewania, do budynku nie doprowadzono wody. Brygadzista hydraulik twierdził, że pracę dokończy nie wcześniej niż w ostatnich dniach października, a inny brygadzista narzekał na brak rusztowania i małą ilość ludzi do pracy. Pomimo tych przeciwności remont udało się doprowadzić do końca. Filia zainaugurowała działalność w dniu 14 grudnia 1956 r., wystawiając premierową komedię w 4 aktach „Pan Damazy”. Słabi aktorzy i przypadkowy repertuar nie zdołały zainteresować szerszej publiczności. Sprawy nie ułatwiał tlący się spór między jeleniogórzanami (traktowali Wałbrzych jako przyczółek do dalszej ekspansji), a gospodarzami (dla których filia to był etap przejściowy w drodze do własnego teatru). Problemy wałbrzyskiej filii zaczęła dostrzegać wałbrzyska prasa oraz wrocławski tygodnik „Odra”. W 1960 r. Miejska Rada Narodowa podjęła uchwałę zobowiązującą władze administracyjne do wszczęcia starań o własny teatr dramatyczny. Wreszcie po niemal 20 latach zabiegów, po uzyskaniu zgody Ministerstwa Kultury i Sztuki, w dniu 1 września 1964 r. powołano Państwowy Teatr Dramatyczny w Wałbrzychu, który działalność artystyczną rozpoczął 23 listopada 1964 r. uroczystą premierą „Zemsty” w reżyserii B. Orlicza i w scenografii W. Czaplanki. Widzowie i prasa przyjęli to przedstawienie bardzo życzliwie. W pierwszym sezonie teatr wystawił 7 premier i 285 widowisk (w tym 168 w siedzibie), które obejrzało 100542 widzów (w tym 49615 w siedzibie). Po trudnych doświadczeniach z filią był to wielki sukces. W 1979 r. teatrowi nadano imię Jerzego Szaniawskiego. Wiek XXI przyniósł spore zmiany w teatrze i otoczeniu, ale nie sposób tego wszystkiego opisać w jednym artykule. Zapraszam do lektury opracowań wymienionych w bibliografii.


Opr. Piotr Frąszczak


Bibliografia:
1.B. Bąk, A. Drabent, Trzydzieści pięć lat Teatru Lalek, [w:] Kronika Wałbrzyska, WTK, Warszawa-Wrocław 1983
2.K. Migdałowska, Od początku 2, [w:] Monografia Teatru Dramatycznego w Wałbrzychu 1964-2015
3.Kronika Wałbrzycha, Urząd Miejski w Wałbrzychu, 1945-1947
4.Trybuna Wałbrzyska 1956
5.Wałbrzych. Zarys monografii miasta na tle regionu, S. Michalkiewicz (red), DTSK-Silesia, Wrocław 1993
6.www.teatrlalek.walbrzych.pl (dostęp 13.10.2021)


FOTO:
Zajazd i lokal rozrywkowy Heinricha Leupolda, obecnie wałbrzyski teatr dramatyczny (Fot. Muzeum Porcelany w Wałbrzychu, rok 1924)



Rok 1992, jeszcze wówczas Państwowy Teatr Lalek od strony ul. Kopernika (Fot. www.polska-org.pl)



Sala hotelu Försterhaus na Podgórzu (po wojnie Cyganeria), w której działał Teatr Miejski im. A. Fredry i teatr kukiełkowy (Fot. www.polska-org.pl, lata 20. XX w.)



Sala gospody „Zum Edelstein”. Obecnie działa w tych murach Teatr Dramatyczny im. Szaniawskiego (Fot. www.polska-org.pl)

Zdjęcie współczesne: Elżbieta Węgrzyn


Czytaj też:
WAŁBRZYCH: PASIEKA SZANIAWSKIEGO: TO JEJ TRZECIA WIOSNA (FOTO)
WAŁBRZYCH: TEATR DRAMATYCZNY: CAŁY BALKON DO WYMIANY (FOTO)
Wałbrzych: Teatr Dramatyczny wraca do gry w czasie zarazy
Wałbrzych: Mają własny miód, a wokół mnóstwo owoców! [FOTO]

TEATR LALKI I AKTORA WAŁBRZYCH: ROK 2019 W LICZBACH: BĘDZIE 75-LECIE
TEATR LALKI I AKTORA OCZAROWAŁ PALESTYNĘ (FOTO)


Artykuł ukazał się na łamach tygodnika "WieszCo" - pełny numer tygodnika do pobrania w formacie pdf na stronie www.wieszco.pl