| Źródło: Wiesz Co
Wałbrzych i jego zapomniane świątynie (ARCHIWALNE ZDJĘCIA)
Kościół św. Michała (Śródmieście)
Kościół parafialny, który stał w Śródmieściu, u zbiegu ulic Garbarskiej i Moniuszki, w miejscu, w którym dzisiaj znajduje się kolegiata Matki Bożej Bolesnej i Świętych Aniołów Stróżów, przez wieki uważano za najstarszą budowlę Wałbrzycha. Podobno został zbudowany w 1440 roku, według innej relacji już w 1428 roku, przez Georga von Czettritz-Neuhausa. Kościół, któremu później nadano tytuł św. Michała, był niemym świadkiem wielu burz i okropności choćby wojny trzydziestoletniej.
W 1546 roku świątynia przeszła w ręce wyznawców religii luterańskiej. W 1654 roku kościół powrócił do katolików zgodnie z postanowieniami pokoju westfalskiego. Liczba katolików, która drastycznie spadła, stopniowo zaczęła wzrastać, a później nawet mocno się zwiększyła z powodu dużego napływu górników z katolickiego hrabstwa kłodzkiego, dlatego konieczna stała się rozbudowa kościoła. Efektem jest znana z archiwalnych widokówek trójczłonowa (teleskopowa) bryła świątyni. Pod koniec XIX wieku liczba dusz w parafii katolickiej, do której należało nie tylko miasto, ale także pobliskie miejscowości, takie jak Ober-Waldenburg (Górny Wałbrzych), Weißstein (Biały Kamień), Dittersbach (Podgórze), Nieder-Hermsdorf (Dolny Sobięcin), Neuhaus (Nowy Dom), Hain (Gaj), Steingrund (Kamieńsk, obecnie w Jedlinie-Zdroju), Bärengrund (obecnie okolice ul. Świdnickiej i Tatrzańskiej) i Altwasser (Stary Zdrój), wzrosła do 12 tys., podczas gdy kościół mógł pomieścić zaledwie 700-800 osób.
Ponieważ dalsza rozbudowa mocno już zabudowanego kościoła nie wchodziła w rachubę, zaczęto rozważać budowę nowej świątyni. Zdecydowano, że powstanie ona w miejscu dotychczasowego kościoła (św. Michała), który w związku z tym należało wyburzyć. Rozbiórkę rozpoczęto 27 listopada 1899 roku, po tym jak rok wcześniej położono kamień węgielny pod nowy kościół (obecną kolegiatę). Ostatnia msza w starym kościele odbyła się w drugą niedzielę adwentu, 10 grudnia 1899 roku. Nowy obiekt został zbudowany według planów znanego w dziedzinie architektury kościelnej wrocławskiego architekta Alexisa Langera, a konsekrowany przez kardynała – księdza biskupa Koppa 14 maja 1904 roku.
Z wyburzonego kościoła do nowej świątyni przeniesiono ambonę oraz chrzcielnicę (cenny zabytek z 1593 roku), a także wybrane, te w lepszym stanie technicznym, epitafia pochodzące z XVI-XVIII wieku, które wmurowano w elewację południową obecnej kolegiaty. Z dnia 6 września 1842 r. pochodzą unikalne grafiki autorstwa polskiego artysty z Warszawy, Aleksandra Lessera (1814-1884), na których utrwalił on ten stary wałbrzyski kościół św. Michała.
Kościół zastępczy (Śródmieście)
Nasuwa się pytanie, gdzie były odprawiane msze w czasie, gdy kościoła św. Michała już nie było, a nowa świątynia była w trakcie budowy? Oto, w jaki sposób poradzono sobie z tym problemem. W ogrodzie przy plebanii wzniesiono kościół tymczasowy, zastępczy (Notkirche). Budynek w konstrukcji szachulcowej postawiła firma Carla Jägera. Nabożeństwa w tym kościółku odbywały się do 1905 roku. Później budynek przeniesiono na ul. Cmentarną do Jedliny-Zdroju, gdzie aż do 1934 roku służył lokalnej społeczności jako kościół tymczasowy (Interims-Kirche). Jego wyposażenie przeniesiono do kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Kamieńsku.
Synagoga (Śródmieście)
W 1882 roku przy ówczesnej ul. Wasserstrasse (obecnie św. Jadwigi) wybudowano synagogę. W dniu 20 września 1883 roku poświęcił ją rabin dr Samter. Murowaną dwukondygnacyjną synagogę wzniesiono na planie prostokąta, bez żadnych charakterystycznych dekoracji. Jedynym wyróżnikiem architektonicznym były półokrągłe okna na pierwszym piętrze oraz portal, obejmujący drzwi i środkowe okno frontowej ściany. Przed synagogą urządzono placyk z ogródkiem.
W 1927 roku przy synagodze wybudowano dom gminy żydowskiej z dużą salą zebrań, Wykorzystywany głównie do celów modlitewnych, służył także jako miejsce do nauki oraz mieszkanie dla urzędników gminy. W nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku w czasie „Nocy kryształowej” synagoga została podpalona i zniszczona. Przypomnijmy, że „Noc kryształowa” to pogrom Żydów w Niemczech, zainicjowany przez władze państwowe, w czasie którego spalono 171 synagog, zniszczono 7,5 tys. żydowskich sklepów, zdemolowano 171 budynków mieszkalnych, zbezczeszczono niemal wszystkie żydowskie cmentarze, zamordowano 91 osób narodowości żydowskiej, a 26 tys. osadzono w obozach koncentracyjnych.
Kościół ewangelicki (Biały Kamień)
Rok 1878 przyniósł niezależność dla parafii protestanckiej na Białym Kamieniu. Przez ponad 300 lat tutejsi ewangelicy podlegali pod parafię wałbrzyską. Mimo intensywnego rozwoju tej przemysłowej miejscowości (trzeba pamiętać, że dzielnicą Wałbrzycha Biały Kamień stał się w połowie XX wieku), dopiero w 1878 roku parafia mogła stanąć na własnych „kościelnych nogach”. W kwietniu na obecnym pl. Kołłątaja wmurowano kamień węgielny pod budowę miejscowego kościoła protestanckiego. 13 października odbyły się uroczystości umieszczenia kuli na kościelnej wieży, a 5 grudnia podniesiono trzy dzwony, ofiarowane przez miejscowych właścicieli ziemskich.
W dniu 6 października 1879 r. miała miejsce konsekracja przy dużym udziale ofiarnej ludności. Urząd pierwszego pastora objął Tebesius. W sprawozdaniu czytamy: „We wtorek, 9 marca 1880 roku, odbyło się uroczyste wniesienie nowo wybranego pastora Diettricha Tebesiusa. Około 20 wagonów zajechało na stację kolejową w Wałbrzychu, gdzie pastor został powitany przez radę kościelną i przedstawicieli gminy. Gdy tylko orszak powozów dotarł do Białego Kamienia, rozbrzmiały wszystkie dzwony. Przed budynkiem urzędu miejskiego, w którym pastor miał zamieszkać zebrali się miejscowi. Wśród zgromadzonych było też 20 dziewic ubranych na biało, spośród których panna Christel Demuth powitała wierszem pastora i jego żonę, a także licznie zgromadzoną publiczność. W imieniu rady kościelnej pastora powitał były radca dworu królewskiego Treutler. Następnie w holu urzędu podano posiłek”.
W dniu 1 kwietnia 1880 roku obok kościoła rozpoczęto budowę nowego domu pastora (zdjęcia współczesne). Wcześniej stał w tym miejscu inny budynek, tzw. dom Bornemanna. Ale został on zakupiony przez parafię za 6 tys. marek z przeznaczeniem do rozbiórki, a na jego miejscu położono fundamenty pod pastorówkę. Pastor miał się do niej wprowadzić już 1 października. Opuszczoną świątynię rozebrano na początku lat 70. (najpóźniej wieżę w 1972).
Na portalu www.polska-org.pl jest kilka komentarzy dotyczących tej nieistniejącej już świątyni. Zacytuję najciekawsze:
1) „Syn pastora ewangelickiego (właściciela kościoła) w latach 70. przyjechał na Biały Kamień i gdy zobaczył zburzony kościół, to wyskoczył oknem z hotelu Sudety. Podobno w wieży zamurowane były spore kosztowności. Czy to jest prawda nie wiem, ale myślę że jest ciekawa”. (autor: bolek)
2) „W 1964 roku przekopano piwnice pastorówki w celu odnalezienia domniemanego przejścia podziemnego łączącego budynek z kościołem. W przejściu tym miało być jakoby schowane wyposażenie kościoła. Z poszukiwań nici.” (autor: Arek354).
3) „Kościół faktycznie rozebrano na początku lat 70. przy pomocy DeTów (prawdopodobnie chodzi o spycharkę DT – przyp. red.). Chodziłem wtedy do SP 6 i często na przerwach obserwowaliśmy rozbiórkę wracając niemiłosiernie zakurzeni gdy kolejny fragment runął. W kuli wieńczącej wieżę znaleziono trochę pamiątek, ale nie wiem jakiej wartości. To był piękny obiekt”. (autor: kaz69).
Wkrótce o kolejnych zapomnianych wałbrzyskich świątyniach.
Opr. Piotr Frąszczak
Bibliografia:
- Stein E., Das Buch der Stadt Waldenburg in Schlesien, Kommunal-Verlag G.m.b.H. Berlin-Friedenau, 1925
- Richter A., Chronik von Weissstein, Kreis Waldenburg, i. Schlesien, Selbstverlag der Gemeinde Weißstein, 1926
- www.sztetl.org.pl (dostęp 04.09.2022)
- www.pl.wikipedia.org (dostęp 04.09.2022)
- www.polska-org.pl (dostęp 04.09.2022)
Zdjęcia współczesne: Magdalena Sakowska, Elżbieta Węgrzyn
FOTO:
Kościół św. Michała, ok. 1890 rok / Fot. Muzeum Porcelany
Wnętrze kościoła św. Michała / Fot. „Beitrage zur Geschichte der Stadt Waldenburg i Schlesien”
Kościół zastępczy, w którym odprawiano nabożeństwa w czasie budowy kolegiaty, 1900-1904 / Fot. www.polska-org.pl
Wałbrzyska synagoga, 1905 rok / Fot. Stara Kopalnia
Kościół ewangelicki na Białym Kamieniu, lata 20. XX wieku / Fot. Muzeum Porcelany
Artykuł ukazał się na łamach tygodnika "WieszCo" - pełny numer tygodnika do pobrania w formacie PDF na stronie www.wieszco.pl
Napisz komentarz
Komentujesz jako: Gość Facebook Zaloguj