| Źródło: polska-org.pl, Wikipedia, Tomasz Nochowicz, Warowny Gród Boga - dawny ewangelicki kościół na wałbrzyskim Sobięcinie, w: Kronika Wałbrzyska, tom V pod red S. Bielawskiej, Wałbrzych 2017
Wałbrzych i jego dziesięć niewidzialnych cmentarzy (FOTO)
Okna historii na planie miasta
Historie tych cmentarzy potoczyły się różnie. Dziś znajdują się na ich miejscu cztery małe urokliwe parki, jedno zalesione wzgórze z ładnym widokiem, część wałbrzyskiej obwodnicy, osiedle domków jednorodzinnych, szkoła, rondo, eksponaty galerii rzeźby plenerowej, zaplecze Galerii Victoria, a w dwóch przypadkach częściowo ocalały, żeby zniknąć w chaszczach nie do przebrnięcia. Ich element charakterystyczny to aleje wyniosłych lip, rzadziej innych drzew, układające się często na krzyż. Są niezwykłą pamiątką przeszłości, bo w miastach, w których historię nie uderzyła wojna, niewidzialnych cmentarzy nie ma, albo jest ich mniej. Z biegiem czasu nagrobki na typowych cmentarzach zostają przecież zastąpione innymi i na tych kilkunastu nekropoliach, które w naszym mieście wciąż mają funkcję grzebalną, niewiele jest grobów sprzed stulecia na przykład, które nie mają jakiejś wartości zabytkowej.
W podwałbrzyskich miejscowościach cmentarze poniemieckie na ogół ocalały, niszczył je jedynie czas i przyroda. Tak było w Pogorzale, Modliszowie, Unisławiu Śląskim, Sokołowsku i innych. W samym Wałbrzychu jednak usuwano ich pozostałości i status "zarośnięty, ale jest" mają tylko dwa. Ciekawe są też historie znajdujących się nieopodal kościołów i kaplic, które przekształcano w: kościół katolicki, dom weselny i dyskotekę, dom działkowca, czy magazyn czasopism i gazet, a pozostałe wyburzono.
Pozostałości tych niemieckich cmentarzy są lustrzanym odbiciem nekropolii, które pozostały na przedwojennych terenach Polski i we wspomnieniach pochodzących z Kresów mieszkańców Wałbrzycha, których jest między nami coraz mniej. Też pewnego dnia musieli je pozostawić na pastwę czasu i natury. Są też wyrazem kultury chrześcijańskiej - i w jednym przypadku żydowskiej - przekazując przesłanie, że po śmierci jest ciąg dalszy. To, co z nich pozostało, zasługuje na szacunek, obecność w historii naszego miasta, a szczególnie w pierwszych dniach listopada - na chwilę refleksji. Tym bardziej, że pod ziemią w wielu przypadkach wciąż spoczywają ludzkie szczątki.
1. Szczawienko: cmentarz ewangelicki przy ul. Wieniawskiego.
Przypuszczalnie największy na terenie obecnego Wałbrzycha, należał do ewangelickiej parafii Szczawna-Zdroju. Jego historię wraz ze wspomnieniami świadków opisaliśmy szczegółowo rok temu: SZCZAWIENKO: MAKABRYCZNA HISTORIA OPUSZCZONEGO CMENTARZA (FOTO). Dziś znajduje się w tym miejscu ul. de Gaulle'a i osiedle domków jednorodzinnych przy ul. Kwiatowej i Klonowej. Po nagrobkach i zabudowaniach cmentarza nie ma już praktycznie śladu. Zostały natomiast dwa budynki parafialne i fragmenty alejek.
2. Poniatów: cmentarz ewangelicki przy ul. Sybiraków.
Bardzo zarośnięty, ale jest. To druga, większa część cmentarza parafialnego. Na cmentarzu wciąż można znaleźć sporo nagrobków, oczywiście już zniszczonych i wyszabrowanych, wiele z nich wygląda na nagrobki wojenne z czasów I wojny światowej. Jest między nimi duży pomnik poległych podczas tej wojny potomków rodziny szlacheckiej, do której kiedyś należał Wałbrzych i przyległe miejscowości, o nazwiskach Siegismund i Albrecht Czettritz Neuhaus. Neuhaus to Nowy Dwór - Nowy Dom, pierwsza i druga posiadłość tego rodu na Podgórzu.
Ciekawostka: niedaleko, przy ul. Orkana wciąż stoi dawny kościół ewangelicki na Poniatowie. Według informacji z polska-org.pl został poświęcony 25 listopada 1909 roku: Do początku lat 70. XX wieku stał zabezpieczony jako stała ruina. Potem został w nim utworzony Wiejski Dom Kultury (później miejski). Przy okazji rozebrano wieżę, dziś w budynku znajduje się Dom Weselny Akropol, wcześniej znana pod tą samą nazwą dyskoteka. Na cmentarzu zachował się obiekt, który nie był raczej kaplicą, tylko dużym grobowcem.
3. Piaskowa Góra: cmentarz ewangelicki przy ul. Głównej.
Niewielki park przy ul. Głównej to dawny cmentarz ewangelickiej parafii osiedla Sandberg, której kościołem był obecnie katolicki kościół p. w. św. Józefa Robotnika przy ulicy Odlewniczej. Do dziś zachowały się zarysy alejek i drzewostan. W planach są duże zmiany, ma powstać tu plac zabaw i siłownia plenerowa: PIASKOWA GÓRA: SKWER SYBIRAKÓW DO REWITALIZACJI - CO POWSTANIE?
Informacja z portalu polska-org.pl: Na cmentarzu znajdowała się kaplica cmentarna (Friedhofskapelle), którą zdobiło malowidło Martina Sternagla (zdjęcie na portalu polska-org.pl za "Waldenburger Heimatbote").
Współcześnie na terenie parku usytuowano dwie rzeźby wykonane w ramach Wałbrzyskiej Galerii Rzeźby Plenerowej: Sen o morzu (Zofia Pociłowska) i Gest natury (Ryszard Wojciechowski). Ponadto przy zachodnim krańcu parku znajduje się pizzeria "Italia" (wcześniej "Ziemiańska"), która powstała w w latach 90. XX wieku w wyniku przebudowy dawnego szaletu miejskiego (szalet był nieczynny już pod koniec lat 80. dwudziestego wieku). Kaplica stała w rogu przy ogródkach działkowych i została rozebrana w latach 1970-80 przy przeróbce cmentarza.
4. Stary Zdrój: cmentarz poniemiecki przy ul. Pułaskiego.
Status: wyjątkowo zarośnięty, ale jest. Znajduje się po drugiej stronie ulicy, naprzeciwko użytkowanego cmentarza komunalnego, za którym też zresztą można odnaleźć przedwojenne mogiły. W opuszczonej części oprócz tradycyjnych lipowych alei zachowały się resztki nagrobków i pozostałości okazałego pomnika rodziny Hoffmanów.
Niedaleko stoi altanka ogrodowa (?), do budowy której wykorzystano elementy nagrobków.
5. Biały Kamień - Konradów: cmentarz ewangelicki przy ulicy Miłosnej.
Według informacji z niemieckiej Wikipedii ewangelicka nekropolia dla dzielnicy Konradów została założona w 1795 roku, a w 1817 wzniesiono tu małą kaplicę. Cmentarz przekształcony w niewielki park z bardzo dobrze zachowanymi alejami lipowymi układającymi się w krzyż i pustymi łąkami, na których nie ma już nagrobków. Co do tego, co jest pod ziemią, zdania są podzielone - niektórzy internauci twierdzą, że cmentarz jest tylko splantowany, a zmarli nadal leżą pod ziemią, jak to było na Szczawienku. Ale są też informacje, podobno od lokalnych mieszkańców, że po skandalu z tamtym cmentarzem w latach 80-tych przeprowadzono tu ekshumację. Nie wiadomo jednak w takim razie, dokąd trafiły szczątki.
Nieistniejący cmentarz przy ulicy Miłosnej, fragment pocztówki ze zbiorów prywatnych Jacka Kieka - polska-org.pl:
Podobno istnieje legenda o kochankach z Konradowa, którzy popełnili samobójstwo rzucając się pod pociąg wojskowy na stacji Biały Kamień w marcu 1945, a pod jednym z drzew cmentarnych ktoś zawsze w Święto Zmarłych pali znicze. Okoliczni mieszkańcy próbowali zauważyć, kto to robi, jednak do tej pory nikomu się to nie udało (polska-org.pl).
6. Biały Kamień: cmentarz ewangelicki przy ul. Ludowej.
Z tą dużą nekropolią była prawdopodobnie związana historia płyty nagrobnej znalezionej przy ul. Wysockiego w styczniu 2018 roku (Wałbrzych: Poniemiecka płyta nagrobna stała przy drodze. Gdzie trafiła? [FOTO], Wałbrzych: poniemiecka płyta nagrobna - dopisali epilog?). Na tym cmentarzu istnieje jeszcze około stuletnia kaplica, wałbrzyska parafia ewangelicka starała się o jej odzyskanie od połowy lat 90., obecnie mieści się w niej Dom Działkowca Rodzinnych Ogrodów Działkowych "Zagłębie", odbywają się tu także przyjęcia weselne i inne imprezy.
7. Sobięcin: cmentarz ewangelicki przy ul. Krasickiego i Sportowej.
Cmentarz parafialny pobliskiego kościoła ewangelickiego pod wezwaniem Marcina Lutra przy ul. 1 Maja, wybudowanego w 1914, przebudowanego pod koniec lat 60-tych na siedzibę dyrekcji i magazyny PUPiK "Ruch". Cmentarz powstał jednocześnie z kościołem. W 1929 miał tu miejsce uroczysty pogrzeb ofiar katastrofy górniczej w Schwester Schacht. W 1962 pogrzebano tu ostatnich zmarłych przed likwidacją parafii - 16 osób.
Pobliski cmentarz istniał do przełomu lat 60 i 70. XX wieku, a po zniwelowaniu nagrobków i splantowaniu terenu jest on jednym z miejskich terenów zielonych. [...] Na terenie dawnego cmentarza ewangelickiego w dalszym ciągu pozostają resztki nagrobków. Istnieje prawdopodobieństwo, że nadal spoczywają tam szczątki niegdyś pochowanych osób. (Tomasz Nochowicz, Warowny Gród Boga - dawny ewangelicki kościół na wałbrzyskim Sobięcinie, w: Kronika Wałbrzyska, tom V pod red S. Bielawskiej, Wałbrzych 2017).
8. Śródmieście: cmentarz katolicki i ewangelicki zwany "Na Piasku" przy dzisiejszej ul. Limanowskiego.
Najstarszy wałbrzyski cmentarz, kościółek p. w. Matki Bożej Bolesnej służył jako jego kaplica. Został on zlikwidowany jeszcze w 1820 roku, a konflikt o niego, włącznie z towarzyszącymi mu bijatykami, opisujemy tutaj: CMENTARZ "NA PIASKU" CZYLI HISTORIA PEWNEGO KONFLIKTU. Jednak podobno jeszcze w późnych latach 40. w okolicy dzisiejszego Gimnazjum nr 1 widać było ślady starego ewangelickiego cmentarza. Podczas przebudowy ulicy w lutym 2017 r. natrafiono na ludzkie szczątki: SZKIELETY LUDZKIE ZNALEZIONE NA UL. LIMANOWSKIEGO. Dziś o nekropolii przypomina tylko tablica na budynku szkoły.
9. Podgórze: cmentarz ewangelicki przy ul. Świdnickiej.
Dziś: wzgórze z alejami starych lip i szpalerem drzew na granicy dawnego cmentarza, a poza tym z lasem, łąką i ładnym widokiem na południową część dzielnicy Podgórze. U jego stóp dyskont Biedronka.
Na portalu polska-org.pl użytkownik o pseudonimie Kanonier umieścił pocztówkę przedstawiającą budowę kaplicy na cmentarzu ewangelickim na Podgórzu - siedzący robotnicy trzymają tabliczkę: "Erbaut 1912". Kartka pocztowa została nadana w Ober Waldenburg/Schlesien do adresata w USA (Wilhem Lutenberger Jasonville Indiana).
Z samego cmentarza zachował się jeden nagrobek, jeden rozbity pomnik, jeden element zdobniczy i słupki ogrodzenia.
10. Śródmieście - Sobięcin: cmentarz żydowski za Galerią Victoria.
Według informacji z portalu polska-org.pl (Petroniusz): Pierwszy cmentarz żydowski w Wałbrzychu założono na zakupionej w 1862 r. przez gminę żydowską działce o powierzchni 1/2 morgi, na której w 1868 r. wybudowano dom przedpogrzebowy. W 1903 r. założony został nowy cmentarz żydowski przy ul. Moniuszki a teren starego zajęty został przez kopalnię Maria. Kiedy ostatnie ślady cmentarza zniknęły, nie udało mi się ustalić. Jest też zaznaczony na planie miasta z 1938 r. Na cmentarzu stał też neobarokowy budynek bramny, zachował się rysunek Martina Sternagla. Plan wskazuje teren nad Sobięcinką na tyłach dzisiejszej Galerii Victoria.
Podstawą niniejszego opracowania był przede wszystkim portal polska-org.pl. Jeśli pominęliśmy jakiś zlikwidowany lub opuszczony wałbrzyski cmentarz, prosimy o informacje. Do tej listy zasadniczo należałoby dopisać jeszcze ten obiekt z dzielnicy Książ: REMONT MAUZOLEUM ZAKOŃCZONY [FOTO].
Czytaj też:
WAŁBRZYCH REGION: DLACZEGO DWÓCH DUŃCZYKÓW SZUKAŁO PEWNEGO GROBU? (FOTO)
ŚRÓDMIEŚCIE: TU BYŁA PARAFIA LEGENDARNEGO NIEMIECKIEGO KSIĘDZA
WAŁBRZYCH REGION: JAK DWAJ MIESZKAŃCY KAPLICZKĘ URATOWALI (FOTO)
ROZKOPANY GRÓB DZIECIĘCY: MAKABRYCZNE ODKRYCIE (FILM)
Gostków: akcja ratowania ewangelickiego cmentarza trwa (FOTO)
STARY CMENTARZ WYDOBYTY Z GĄSZCZU [FOTO]
POGORZAŁA - O CZYM NAM MÓWI OPUSZCZONY CMENTARZ (FOTO)
SOKOŁOWSKO: DAWNY CMENTARZ U PODNÓŻA BUKOWCA (FOTO)
SOBIĘCIN: EKIPA FILMOWA W KOŚCIELE. I SKĄD TEN CMENTARZ? (FOTO)
Tekst i zdjęcia współczesne: Magdalena Sakowska
Cmentarz na ul. Ludowej i tablica Na Piasku - Elżbieta Węgrzyn
Zdjęcia archiwalne: polska-org.pl
Napisz komentarz
Komentujesz jako: Gość Facebook Zaloguj