Ulice Wałbrzycha: Nowy Dom i okolice - kolory z historią (FOTO)

Idealne na spacer z psem (ze schroniska)

Ulica Nowy Dom i okolice ruin zamku Nowy Dwór to miejsce wyjątkowo piękne nie tylko jesienią. Są tam stare lipowe aleje, malownicza dolina potoku, widok na dzielnicę Podgórze i Góry Czarne z Borową z łąk powyżej niej - i oczywiście Góra Zamkowa. Wszystko to nadaje się idealnie na spacery z psami z pobliskiego schroniska przy ul. Łokietka, które odbywają się, jeśli pogoda dopisuje - o szczegóły można się dowiadywać przez profil społecznościowy placówki.



Sama ulica składa się z niespełna dziesięciu domów mieszkalnych (z których jeden (nr 1) ma wyjątkowy charakter i piszemy o nim poniżej) a także leśniczówki Leśnictwa Glinica (nr 2), która też jest historyczną pamiątką.




To tu rozwijała się nasza historia

Miejsce noszące dziś nazwę Nowy Dom to w pewnym sensie jedna z kolebek naszego miasta. Przyszły Wałbrzych rozwijał się od początku XIV wieku w dwóch miejscach: w okolicach dzisiejszego kościoła Matki Bożej Bolesnej, czyli w późniejszym Śródmieściu - i właśnie tu, gdzie na przełomie wieków XIII i XIV stanął na Górze Zamkowej na polecenie Piastów świdnickich zamek Nowy Dwór. A wokół niego, jak to bywało przy średniowiecznych zamkach, prawdopodobnie powstała niewielka osada.



Pierwszy dokument mówiący o warowni pochodzi z 1364 roku. W 1434 roku od synów Jana Liebenthala zamek kupił Herman Czettritz, żeby go... sprzedać w 1450. Jednak w 1462 r. jego syn Hans powiększył rodowe dobra o posiadłości w Podgórzu, odkupując Nowy Dwór i tam odtąd Czettritzowie rezydowali, a do nazwiska dodali sobie "vom Newenhauβe". Wiemy jednak, że od około 1400 r. znajdował się w Wałbrzychu Górnym folwark, należący wówczas do tego rodu. Po 1581 r., kiedy to zamek Nowy Dwór spłonął od pioruna, Czettritzowie zbudowali właśnie na folwarku w Wałbrzychu Górnym nową wygodną rezydencję - dziś pałac przy ul. Zamkowej. Mimo tego mieli też dom w pobliżu zrujnowanej pierwotnej siedziby. 



Początkowo Henryk, do śmierci Godfryda, zamieszkał w niewielkim dworze zbudowanym na  terenie folwarku położonego u podnóża zamku Nowy Dwór. Czy budowniczym był on, czy raczej jego przyrodni brat Jan, nie wiadomo. Według urbarium dóbr nowodworskich z ok. 1700 roku była to posiadłość całkowicie z kamienia, wysoka, opasana kratownicą, zawierająca pokój stołowy, dziewięć przestronnych i wygodnych pokoi, także sześć alków, dwie pięknie sklepione, całkowicie murowaną i sklepioną kuchnię i jedną chłodną piwnicę. Całe założenie otaczały murowane zabudowania gospodarcze - pisze Jarosław Graniczny (J. Graniczny, "Wałbrzych - miasto prywatne Czettritzów i Hochbergów", w: "Wałbrzyskie szkice", Wałbrzych 2012). A Henryk i Gotfryd to synowie Elżbiety (MARIA KATARZYNA: POZNAJCIE KOBIETĘ, KTÓRA STWORZYŁA WAŁBRZYCH (FOTO)).


Odtąd nazywasz się Nowy Dom

Ten dwór Czettritzowie uznawali za kontynuację porzuconego zamku i nazywali go tak samo - Neuhaus, stąd dzisiejsza polska nazwa ulicy. Wygląda na to, że byli do tego majątku bardzo przywiązani i starali się, żeby pozostał ich własnością. Kiedy jeden z nich, Ernst Henryk, nie mając synów zapisał go siostrzeńcowi o nazwisku von Dyhrn, wymógł na nim dodanie do tego nazwiska predykatu Czettritz und Neuhaus. Ta gałąź rodu posiadała majątek Neuhaus w latach 1782-1860, by potem utracić go na zawsze na rzecz Hochbergów, ale jeszcze w XX wieku potomkowie tej rodziny tak się właśnie nazywali (WAŁBRZYCH I JEGO DZIESIĘĆ NIEWIDZIALNYCH CMENTARZY (FOTO)). A gdzie stał dwór? Mniej więcej tutaj.



Osta­tnim pochodzącym z tego rodu właś­ci­cie­lem ruiny zamku oraz majątku poniżej by­ła Ame­lie Wil­hel­mi­ne, ba­ro­no­wa Dy­herrn-Czet­tritz z do­mu von Ra­be­nau, któ­ra te­sta­men­tem z 18 czerwca ­1860 je­dy­nym swo­im spad­ko­bier­cą u­czy­ni­ła pro­bosz­cza z So­bię­ci­na, Fran­za Gyrd­ta. Po je­go śmier­ci w 1871 ro­ku No­wy Dwór dro­gą kup­na prze­szedł na włas­ność ro­dzi­ny von Hoch­berg z Ksią­ża i na­le­żał do niej aż do koń­ca dru­giej woj­ny świa­to­wej (https://www.zamkipolskie.com/ndwor/ndwor.html). Ponieważ Hochbergom dwór Czettritzów nie był już potrzebny, z czasem go wyburzono i nie ma go już na zdjęciach z początku XX wieku. Jednak wiemy, gdzie stał, dzięki mapie z "Die Geschichte vom Neuhause" Waldenburg Selbstverlag 1930 dostępnej na portalu polska-org.pl pod tym linkiem: 
https://polska-org.pl/5594189,foto.html?idEntity=592902



Dwór, nazywany "Zameczkiem" (Schlöβchen) stoi tam w kwadracie zabudowań dworskich naprzeciwko dzisiejszej leśniczówki, a dawna leśniczówka to dzisiejszy dom nr 3. Poza tym na planie jest stajnia, stodoła, obory, dom inspektora (czyli dzisiejsza leśniczówka), dom czeladny, staw i wielki ogród. I browar. Z dawnych zabudowań głównego dworu nie zostało nic, oprócz domu nr 9, określanego jako dom czeladny, a także Gretzbachhäusel. Plan jest z 1872 roku.




A browar to wszystko pamięta

I dziś tylko powyższy opis mówi nam jak wyglądał ten "Nowy Dom", ale możemy go sobie wyobrażać, ponieważ pozostał po nim jeden malowniczy obiekt, który - sądząc po zdjęciach - tak bardzo się nie zmienił. To dawny browar zamkowy, który powstał około połowy XVIII wieku i według informacji z portalu polska-org.pl w latach 1865-1885 nosił nazwę Brauerei Rosemann 1865 - 1885, potem do 1893 Fürstl. Pless`sche Rittergutsbrauerei 1885 - 1893, a następnie do 1912 roku Gutsbrauerei der freien Standesherrschaft Fürstenstein. Na tej ilustracji z pierwszej dekady XX wieku widać jeszcze jakieś pozostałości innych zabudowań majątku (polska-org.pl, wyd. Wilhelm Klein, Waldenburg in Schlesien):

Browar to jeden z ostatnich zachowanych budynków majątku ziemskiego Neuhaus, który 1 października 1928 roku został połączony z gminą wiejską Dittersbach. W browarze jeszcze do końca XIX wieku warzono piwo, później urządzono w nim chętnie odwiedzany lokal gastronomiczny. Ostatnim dzierżawcą był Ernst Bartlog (polska-org.pl). Tak obiekt wyglądał w roku 1915, również zdjęcie z polska-org.pl:



Browar na szczęście nie popadł w ruinę, jak wiele innych gospód i obecnie jest to budynek mieszkalny. O jego dawnej funkcji przypomina wielka piwnica - lodownia. O nim i o innych: WAŁBRZYCH BROWARY: PIWO LAŁO SIĘ TU STRUMIENIAMI (FOTO).



O zamku Nowy Dwór także tutaj: ZAMEK NOWY DWÓR: OSTRZEŻENIE DLA POSZUKIWACZY SKARBÓW
PODGÓRZE: MIESZKAŃCY I GOŚCIE ZDOBYLI ZAMEK (FOTO)


Bibliografia:
- J. Graniczny, "Wałbrzych - miasto prywatne Czettritzów i Hochbergów", w: "Wałbrzyskie szkice", Wałbrzych 2012, dokumenty.slaska.pl
- "Wałbrzych – Podgórze Wytyczne konserwatorskie dla obszaru objętego programem rewitalizacji", Tekst Iwona Rybka-Ceglecka Donata Trenkler, Wrocław 2018 w: http://rewitalizacja.walbrzych.pl
- www.zamkipolskie.com/ndwor/ndwor.html
- polska-org.pl

Nasz cykl o wałbrzyskich ulicach:
Ulice Wałbrzycha: Widok i jej "Domek Muminków" (ZDJĘCIA)
Wałbrzych: szukamy klimatu gór na ulicy Podgórskiej (FOTO)
Podzamcze: nowa wersja Alei Podwale ma już 10 lat, ścieżka 7 (FOTO)
Wałbrzych: Aleja Wyzwolenia - długa historia i tajemnice [FOTO]
Wałbrzych: Kwitnące ulica Kasztanowa i Aleja Kasztanowcowa [FOTO]
Wałbrzych: Tak wiosennie tylko na ul. Wiosennej [ZDJĘCIA]
- ul. Kościuszki - Wałbrzych: Chrystus Frasobliwy - nieznana perełka Śródmieścia [FOTO]
WAŁBRZYCH: ULICA ŚWIERKOWA MOCNO WIDOKOWA (FOTO)
Kraina baśni? Nie - ulica Świerkowa w Wałbrzychu (FOTO)

Kilka jesiennych spacerów fotograficznych po mieście i regionie:
Szczawno-Zdrój: nie tylko parki piękne jesienią, ulice też (FOTO)

Park Kościuszki - najstarszy wałbrzyski park jesienią [ZDJĘCIA]

Wałbrzych tej jesieni w złocie i czerwieni [ZDJĘCIA]
Wałbrzych: Park Sobieskiego i Harcówka we wczesnej jesieni [ZDJĘCIA]

Park Książański: ostatnie kwiaty jesieni, piękne i groźne (FOTO)

Szczawno-Zdrój: Dworzysko - Lubomin: barwny jesienny spacer (FOTO)

Wieża na Trójgarbie: te jesienne przestrzenie będą się śnić (FOTO)
Jezioro Bystrzyckie wpływa w jesień z nową kładką (FOTO)
Jedlina-Zdrój: wieża kościoła już czeka na turystów z widokiem! (FOTO)
Dzikowiec - wyjątkowe jesienne widoki [FOTO]

Lubiechów – tu wciąż złota polska jesień. I pociągi... (FOTO)

Książ i Szczawno-Zdrój: idealny pomysł na jesienny spacer (FOTO)

PARK KSIĄŻAŃSKI I JEGO SŁONECZNE JESIENNE ZAKAMARKI (FOTO)

JEZIORO BYSTRZYCKIE - ZŁOTEJ JESIENI CZAR (FOTO)

PARK SZWEDZKI: ODPOCZYNEK WŚRÓD ZIELENI W CENTRUM UZDROWISKA [FOTO]

PIĘKNE JESIENNE WIDOKI Z WIEŻY NA TRÓJGARBIE (FOTO)
BACÓWKA POD TRÓJGARBEM: OSTATECZNE POŻEGNANIE
WIELKA SOWA - W NASZYM REGIONIE WYŻEJ SIĘ NIE DA (FOTO)

TAK WIDAĆ WAŁBRZYCH I CHEŁMIEC Z ANIELSKIEJ GÓRY (FOTO)

DZIKOWIEC - WYJĄTKOWE JESIENNE WIDOKI [FOTO]
JEZIORO BYSTRZYCKIE - ZŁOTEJ JESIENI CZAR (FOTO)

JEDLINA-ZDRÓJ: ZACZYNA ROBIĆ SIĘ ZŁOTO (FOTO)

Tekst i foto: Magdalena Sakowska