Książęta piastowscy nadali je cystersom

Jak czytamy na stronie gminy Stare Bogaczowice, pierwszy znany historycznie majątek wsi - sto łanów w lesie - został przekazany przez zmarłego w 1227 roku Mikołaja (co oficjalnie zatwierdził na prośbę biskupa wrocławskiego Wawrzyńca i biskupa poznań­skiego Pawła wybitny przedstawiciel śląskiej gałęzi Piastów książę Henryk I Brodaty, mąż św. Jadwigi Śląskiej) cystersom z Henrykowa 6 czerwca 1228 roku, w dniu św. Wincentego. Wspomniane nadania potwierdzone są ponownie w dokumencie księcia Bolesława II Rogatki z 1263 roku. W końcu XIII wieku była to już osada znacząca, o czym świadczy istnie­nie warsztatów rzemieślniczych — wieś miała prawo do dwóch kuźni, mogli tu pracować szewc, piekarz i rybak. Istniejący już wówczas parafialny kościół św. Mikołaja znajdował się na północnym brzegu rzeki — jest to prawdopodobnie najstarszy obszar wsi.



Od 1292 roku miejscowość wraz z kościołem stała się własnością cystersów krzeszowskich, które to nadanie potwier­dzone było w dokumentach księcia Bolka I Surowego również w latach 1293 i w 1299 — Bolko I pozostawił sobie jednak do wsi prawo książęce. Po 1300 roku posiadłości we wsiach były przez cystersów rozszerzane. W 1318 roku we wsi była karczma, wolny wyszynk i dom parafialny. W 1352 roku książę świdnicki Bolko II potwierdził cystersom ich posiadłości, między innymi Stare Bogaczowice. W 1427 roku Stare Bogaczowice podobnie jak klasztor w Krzeszowie, prawdopodob­nie zostały zniszczone przez husytów.

Po tym kryzysie wieś rozwijała się pomyślnie dzięki ulokowaniu tu grangii klasztoru krzeszowskiego, czyli dużego folwarku gospodarczego. 




I tak powstał tu klasztor

W 1547 roku opat krzeszowski Johann V zastawił Stare i Nowe Bogaczowice oraz Chwaliszów radcy cesarskiemu Hansowi von Schaffgotsch, który w 1573 roku przeszedł na luteranizm. W 1571 roku opat Krzeszowa Christoph Scholtz odkupił te miejscowości od Hansa Schaffgotscha — tak stały się ponownie własnością klasztorną. Proboszczowie ze Starych Bogaczowic zajmowali wysokie stanowiska w hierarchii konwentu cysterskie­go. Po 1611 roku trzej kolejni proboszczowie bogaczowiccy zostawali opatami krzeszowskimi.

Prawdopodobnie podczas wojny 30-letniej wieś i folwark zostały zniszczone i dopiero po jej zakończeniu nastąpiła ich odbudowa. Cystersi utworzyli tu wówczas filię przeoratu krzeszowskiego z niewielkim budynkiem klasztornym. Jednak mieszkańcy w większości byli od połowy XVI wieku ewangelikami i użytkowali kościół parafialny, który dopiero w styczniu 1654 roku w wyniku redukcji został zwrócony katolikom.

Kolejny opat Krzeszowa, kontynuator słynnego Bernharda Rosy — Dominik Geyer - w 1703 roku polecił wznieść w Starych Bogaczowicach dominialne zabudowania klasztorne, czyli prepozyturę. Prace wykonali rzemieślnicy z Krzeszowa. Zabudowania założono na rzucie podkowy. W budynku północnym znajduje się sień przejazdowa, przez którą prowadzi droga wiodąca na dziedziniec. Ten kształt zachował się do dziś.



Opat Geyer wykorzystał obecność mistrzów budowlanych w Starych Bogaczowicach, by przeprowadzić przebudowę kościoła p. w. św. Mikołaja (Kościół św. Mikołaja - wiekowa ruina tuż pod Wałbrzychem (FOTO)).

W 1708 roku proboszczem w Starych Bogaczowicach został Innocenty Fritsch (od 1727 roku opat krzeszowski). On też miał rozpocząć budowę pałacu na południe od zabu­dowań prepozytury (budowla mogła zamykać układ od południa, w miejscu późniejszego tartaku). Inwestycja pozostała nieukończona, po 1800 budowla została rozebrana a materiał sprzedano. Cysterskie dominium zostało natomiast powiększone o browar i słodownię.


Mała gospodarcza potęga

Skoro już o kwestiach gospodarczych mowa, to warto wspomnieć, że na początku XVIII wieku wartość majątku w Starych Bogaczowicach wliczano w obręb całych dóbr klasztornych, natomiast obciążenia podatkowe tutejszych chłopów szacowano na ogromną kwotę 4000 talarów, co świadczy o wielkości i zasobności wsi.

W Starych Bogaczowicach prowadzone było przez klasztor wydobycie rud srebra i saletry. Na obszarze obecnej gminy kwitła działalność rzemieślnicza oraz przemysłowa, górnictwo: eksploatacja wapieni, rud żelaza i rud srebra.  Już od czasów klasztornych wykorzystywane były w celach leczniczych źródła wód mineralnych — szczawów. Później, w 30. latach XX w. wieś przyjmowała ok. 500 kuracjuszy rocznie.



Jak czytamy w opracowaniu Moniki Wójcik, gdy na terenie Starych Bogaczowic funkcjonował folwark klasztorny, sprawami gospodarczymi zajmował się tutaj klasztorny ekonomista. W dobrach folwarcznych zatrudnienie miało dwóch mleczarzy i aż pięciu klasztornych owczarzy. U tych ostatnich występował przypuszczalnie podział pracy - w księgach metrykalnych figuruje mały (Kleinschafer) i duży owczarz (Crosschafer). Tu też prawdopodobnie pracowało pięciu służących (Dienstbote), być może obsługiwali dwór klasztorny.

W parafii mełło zboże pięć młynów. Z tego wiatrak i dwa młyny wodne znajdowały się w Starych Bogaczowicach. Za użytkowanie młynów młynarze musieli uiszczać tzw. opłatę noworoczną i odprowadzać czynsz w pieniądzu. Opłacali też przywilej piekarniczy oraz płacili za możliwość tuczu trzody chlewnej przy młynie. Karczma-młyn należała do folwarku. Miała ona przywilej piekarniczy. Poza tym na terenie miejscowości istniała jeszcze jedna piekarnia. Do kasy dominium wpływało rocznie sześć talarów (w 1803 roku dziesięć talarów) z tytułu czynszu piekarniczego płaconego przez młynarzy. 



Jak czytamy w opracowaniu: w folwarcznej słodowni-browarze pracował klasztorny słodownik i browarnik (Brauer) w jednej osobie. Występuje on przed rokiem 1799, później nie pojawia się, ale znajdujemy dwóch piwowarów. Co do jednego, mamy informacje, że był klasztornym browarnikiem czynszowym. Ponieważ nie ma żadnych wzmianek co do zakupu czy uprawy chmielu, należy przypuszczać, że piwo - podobnie jak w bliskich dobrach Hochbergów - produkowano w większej części z jęczmienia, przynajmniej do 1800 roku. Świadczy o tym posiadanie słodowni. Zboże otrzymywano z folwarków. Ziarno przerabiano na słód, a następnie warzono. Nie można jednak całkowicie wykluczyć chmielu. Dzierżawca mógł używać go do produkcji piwa. Być może i cystersi, zanim oddali browar w dzierżawę, nabywali ten surowiec. Natomiast w mięso zaopatrywano się u dwu rzeźników. Z ich usług oprócz ludności korzystał też folwark klasztorny.



Najliczniej reprezentowanym rzemiosłem oprócz tkactwa było szewstwo i
krawiectwo. Szewców na terenie Starych Bogaczawic pracowało trzynastu, co stanowiło 12,6% ogółu rzemieślników. Podobnie było z krawcami, których według dokumentów było w 1799 roku dziesięciu, w tym jeden z Chwaliszowa. Dawało to 9,7% warsztatów.

Ludność wsi w końcu XVIII wieku należała do zamożnych. Ilustruje to struktura społeczno-zawodowa parafii. Na 367 rodzin 87 posiadało gospodarstwa. 50% rodzin chałupników posiadało własne warsztaty, na "własnym" pracowało 16,8% komorników. Liczba rzemieślników - ponad 100 i wykonywane przez nich zajęcia świadczą o bogactwie miejscowości, m.in.: browar i słodownia, dwie rzeźnie, dwa zakłady stolarskie, pięć młynów, cztery kuźnie, dziesięciu krawców, trzynastu szewców i czterdziestu tkaczy. O znaczeniu Starych Bogaczowic świadczy również lokalizacja na terenie miejscowości oddziału pocztowego oraz sądu ziemskiego, jak również zatrudnienie kata obsługującego sześć miejscowości - czytamy w opracowaniu Moniki Wójcik.




Zmierzch

W 1810 po kasacie klasztoru w Krzeszowie wieś znalazła się pod zarządem państwo­wym. Wówczas własność cysterska obejmowała 2777 ha w Starych Bogaczowicach, 1180 ha w Chwaliszowie i 530 ha w Nowych Bogaczowicach. W dominialnych zabudowaniach klasztornych, w skrzydle wschodnim mieściła się plebania i szkoła katolicka. W położonym niedaleko budynku szkolnym prze­kazanym siostrom szarytkom zorganizowane zostało przedszkole i szwalnia. W czasach pruskich w zabudowaniach klasztornych  mieściło się państwowe nadle­śnictwo. 

Zespół klasztorny cystersów został gruntownie przebudowany na formę trójskrzydłową w XIX w. Remont miał miejsce w 1937. Dziś znajdują się w nim mieszkania prywatne oraz sklep.



Zabudowania klasztorne położone są w zachodniej części wsi. Jest to założenie trójskrzydłowe, na planie podkowy, wokół prostokątnego dziedzińca gospodarczego. Budynek prepozytury (ul. Główna 150) usytuowany jest przy wschodniej pierzei dziedzińca, klasztor (ul. Główna 149) - przy północnej. Budynki wzniesione są na planie wydłużonych prostokątów, dwukondygnacyjne, nakryte dachami dwu- i czterospadowymi z lukarnami. Elewacje tynkowane, artykułowane lizenami; część otworów okiennych w opaskach kamiennych. W budynku północnym znajduje się brama wjazdowa na dziedziniec. W niektórych pomieszczeniach budynków zachowane są sklepienia kolebkowe z lunetami oraz ramowa dekoracja sztukatorska (zabytek.pl)



W budynku pocysterskiej plebanii znajdują się m.in.: zabytkowe obrazy olejne na płótnie z XVIII w. (Matka Boża Bolesna, Trzej Królowie u Heroda, Męczeństwo Chrystusa, Chrystus Dobry Pasterz), portrety opatów (olej na płótnie), rzeźby przedstawiające Matkę Bożą (barok z XVIII w.), bł. Bronisława oraz św. Józefa, a także zabytkowa kropielnica w kształcie muszli z XVIII w. (Józef Pater, Katalog ruchomych zabytków sztuki sakralnej w Archidiecezji Wrocławskiej, Wrocław 1982, cytowany w Wikipedii).

Czytaj też:
Przełęcz Pojednania, kapliczki, źródła, widoki i... Jan Paweł II (FOTO)

Region: Święta Rodzina, pocałunek i śląski Rembrandt (FOTO)

Opactwo w Krzeszowie: zmiana w sanktuarium! (FOTO)

Wałbrzych region: kochasz średniowiecze? Ucieszysz się! (FOTO)

Krzeszów: Mauzoleum Piastów i niespodzianki historii (FOTO)

Opr. i foto współczesne: Magdalena Sakowska
Zdjęcia archiwalne użyczone: Urząd Gminy Stare Bogaczowice