Wałbrzych 13 grudnia 1981 - aresztowania, represje i pacyfikacja kopalni (ZDJĘCIA)

Drzwi wyważali łomami

W uroczystości wzięli udział byli dyrektorzy szkoły – Halina Pankanin, Janusz Gąsiorowski i Konrad Derwich, a także działacze wałbrzyskiej Solidarności w roku 1981 – Jerzy Langer i Ryszard Mocek, członek Solidarności górniczej. Zaprezentowano historię 13 grudnia 1981 roku w I LO, które było już wcześniej bardzo źle widziane przez komunistyczne władze.

Nieżyjąca już Marta Gąsiorowska urodziła się w Borysławiu i do Wałbrzycha przyjechała wraz z ojcem, który objął funkcję dyrektora w I LO. Sama została tu nauczycielką po ukończeniu polonistyki w 1961 roku. Założyła tu szkolny kabaret „Łza”, jak mówiła, na krawędzi legalności. Po wydarzeniach w Ursusie i Radomiu nawiązała współpracę z działaczami opozycji, a w sierpniu 1980 roku wraz z całą szkołą oficjalnie poparła strajk wałbrzyskich górników. We wrześniu współtworzyła już w szkole struktury Solidarności i tam była pierwsza wałbrzyska siedziba związku. Starała się bronić represjonowanych.

Jak mówi Janusz Gąsiorowski, o północy feralnej niedzieli do ich mieszkania wyłamując drzwi wtargnęło ZOMO. Żony nie zastali, nie zdążyła wrócić z siedziby Solidarności na 1 Maja. Kiedy odeszli, wsiadł w samochód i pojechał tam w nadziei, że zdoła ją znaleźć, zanim oni to zrobią. Ale minęli się. Został zatrzymany, gdy wszedł do bramy na 1 Maja – a jego żona, gdy wysiadła z taksówki i weszła do bramy własnego domu.

Wyciągną nas jak kaczki

Martę Gąsiorowską internowano w ośrodku w Gołdapi, skąd wyszła dopiero 23 lipca 1982 roku. Zachowały się materiały SB, z których wynika, że nie chciała współpracować, opisywano ją jako „element rewizjonistyczny”, fanatyczną zwolenniczkę Solidarności, która miała zły wpływ na środowisko nauczycielskie. Zadbano zresztą, żeby to środowisko przestało istnieć.

Po 13 grudnia ze szkoły zwolniono kilkunastu nauczycieli, z czego 7 zmuszono do przejścia na wcześniejszą emeryturę, a pozostałym utrudniano podjęcie nowej pracy. Jednego wyprowadziła milicja podczas szkolnej przerwy i trzymano go przez kilka dni na Mazowieckiej, a nikt nie wiedział, co się z nim dzieje. Po odzyskaniu wolności Marta Gąsiorowska otrzymała skierowanie do pracy w szkole podstawowej nr 19 i skorzystała ze zwolnienia lekarskiego, licząc na możliwość powrotu do ukochanego I LO. Ale musiała na to czekać do 1989 roku, a szkoła była pod zarządem komisarycznym.

- Z zachowanych protokołów posiedzeń PZPR wynika, że poważnie myśleli oni o likwidacji szkoły. Uważali I LO za siedzibę reakcji – dodaje obecna dyrektor Oksana Citak.

Jak wspominał Jerzy Langer, gdy wałbrzyscy związkowcy spotkali się w sobotę 12 grudnia 1981 wieczorem, spodziewali się stanu wyjątkowego – stanu wojennego prawo polskie nie znało, więc nikt go nie przewidział – i optymistycznie wierzyli, że będzie to moment ostatecznej rozprawy z komunistyczną władzą. – Jeden z działaczy w dramatycznym wystąpieniu zarzucił władzom związku, że „zabiorą tyłki w samolot i ich zostawią”. Na co Marta Gąsiorowska wypowiedziała prorocze słowa, że jeśli stan zostanie wprowadzony, to w ciągu jednej nocy wyciągną nas wszystkich jak kaczki z kurnika. I tak się stało.

4000 górników w 2 łaźniach

13 grudnia i w następnych dniach ciężkie chwile przeżywali też górnicy kopalni Thorez.

- W niedzielę nie szło wydobycie, naprawialiśmy maszyny. Było nas ze 100 osób, a załoga liczyła ponad 4000. Pojawili się dyrektor i sztygarzy, poganiali nas do pracy, ale oświadczyliśmy, że nie zjedziemy, bo nie wiemy, jakie będą dalsze losy nas i rodzin. Zjechali tylko dyżurni, żeby nam kopalni nie zalało. W poniedziałek zjawiła się w pracy cała załoga, połowa zjechała pod ziemię szybem Chwalibóg, żeby nikt ich nie zatrzymał i sztolniami przeszli do kopalni Thorez/Julia, żeby się razem zastanowić, co dalej – mówił Ryszard Mocek.

Kiedy aresztowano związkowców, górnicy zaczęli się domagać ich wypuszczenia. Skupili się w dwóch łaźniach – „brudnej” i „czystej”. Kopalnię otoczyło ZOMO, którego samochody zablokowały ul. Wysockiego z obu stron przy hali OSiR-u i dzisiejszej siedzibie MZB. Z kopalni mógł wyjść każdy, ale nikt nie mógł na nią wejść. – Byliśmy całkiem odcięci od źródła informacji, chyba, że ktoś się do nas przedarł przez krzaki. Ponad 4000 górników siedziało w łaźniach w samej bieliźnie, bo było gorąco i potworna duchota. Na kilka dni przed 13 grudnia włamano się do siedziby Solidarności i skradziono dwa kilo kawy, telewizor i 50 000 zł. I teraz to wszystko nam oddali, ale nie ustąpiliśmy. Choć do domu poszło pierwszego dnia jakieś 300-500 osób – relacjonował były górnik.

Jak mówił Ryszard Mocek, pierwszej nocy górnicy wystawili warty przy ogrodzeniu, naprzeciwko wart zomowców. Drugiej nocy doszli do wniosku, że to bez sensu, bo przecież ZOMO pilnuje ich najlepiej i nikogo nie wystawili. Wtedy zomowcy uznali, że górnicy musieli wszystko zaminować i odsunęli się o kilkadziesiąt metrów od ogrodzenia.

W kalesonach na mrozie

- Kolejnej nocy około 24.00 ZOMO zaczęło wyważać drzwi do łaźni bosakami, siekierami i łomami. Wszyscy złapaliśmy się pod ręce i tak czekaliśmy. Baliśmy się, bo nie wiedzieliśmy, czy tymi łomami nie zaczną potem tłuc nas... a może zaczną strzelać. Kiedy weszli, rozstawili się na całą szerokość łaźni i zaczęli nas namawiać do rezygnacji ze strajku, bo inaczej zostaniemy spacyfikowani. Czułem od nich alkohol i może było coś innego, bo jakieś takie wściekłe oczy mieli. Kiedy odmówiliśmy, ruszyli na nas i zaczęli siłą wyrywać spomiędzy nas pojedynczych kolegów. Wywlekali ich na zewnątrz z tej temperatury ponad 30 C, a tam był silny mróz i zawieja. Ustawiali ich w samych spodenkach na placu przed kopalnią, który jest do dziś. I żal się nam zrobiło tych kolegów, zaczęliśmy rozmawiać, że strajk rozwiązujemy – relacjonował Ryszard Mocek.

Górnicy zaczęli negocjować z ZOMO. Chcieli, aby nie zamknięto ich w specjalnie, jak słyszeli, przygotowanym na ten cel więzieniu na Piaskowej Górze. Tak naprawdę planowali przyjść następnego dnia do pracy, zjechać pod ziemię i tam rozpocząć skuteczniejszy protest, jak w kopalniach na Górnym Śląsku. – Oczywiście, nie dotrzymali słowa. Jak wyszliśmy, wielu z nas pozwijali i pozamykali. Potem zaczęliśmy ustalać, gdzie kto siedzi i organizować pomoc dla rodzin, na co poszło te oddane 50 000 zł. W końcu doszliśmy do wniosku, że to zjawisko ma taką skalę, że trzeba je opisać. Uruchomiliśmy więc drukarnię na Białym Kamieniu i dzięki księdzu Źrałce udało nam się w jednej z wrocławskich gazet podziemnych opublikować historię pacyfikacji naszej kopalni – mówił związkowiec.

Młodzież I LO z okazji spotkania przedstawiła sceny teatralne inscenizujące niektóre z wydarzeń i piosenki Jacka Kaczmarskiego, był także panel dyskusyjny dla uczniów. Profesor UWR i niegdysiejszy dyrektor IPN we Wrocławiu, Włodzimierz Suleja, przedstawił okoliczności stanu wojennego na Dolnym Śląsku.

 
Czytaj też:
BARBÓRKA 2016: SPOTKANIE DZIECI Z GÓRNIKAMI - I PAMIĘĆ (ZDJĘCIA)
WAŁBRZYCH UCZCI PAMIĘĆ GÓRNIKÓW Z RUDNEJ
OŻYWILI DAWNY LWÓW NA SCENIE

Tekst i foto: Magdalena Sakowska